شفقنا- مدرس دانشگاه معارف اسلامی و سرپرست گروه تاریخ وسیره پژوهشکده سازمان حج و زیارت با اشاره به تلاش برای بازسازی بقیع، اظهار کرد: پرونده بازسازی بقیع همچنان مفتوح است و اخیرا تحرکاتی صورت گرفته و بنا است به مطالبه عمومی در بین مسلمانان تبدیل شود.
سید محمود سامانی در گفت و گو با خبرنگار شفقنا با اشاره به سالگرد تخریب بقیع، گفت: اگر بخواهیم به سابقه تخریب حرمین شریفین اشاره کنیم، بایستی به ادوار حکومت آل سعود بپردازیم. آل سعود تا کنون سه دوره حکومت تشکیل داده است. دوره اول حکومت آنها از 1139 شروع شد و تا سال 1228 که ابراهیم پاشا از سوی حکومت عثمانی ماموریت یافت به جنگ آل سعود رفته و حکومت آنها را منقرض کند، ادامه داشت که عملا با حمله عثمانی، این دوره از حکومت آل سعود به پایان رسید و یک دوره از تخریب ها در حرمین شریفین در مکه مکرمه و مدینه منوره عملا در همین دوره انجام شد.
خانه‌های تخریب شده توسط آل سعود
او در ادامه افزود: دوره نخست تخریب‌ها در سال 1200 هجری قمری در مکه مکرمه و در سال 1221 هجری قمری در مدینه منوره صورت گرفت. مثلا در مکه مکرمه به عنوان نمونه خانه «اَرْقَم بْن اَبی‌اَرْقَم» که عملا نخستین پایگاه پنهان تبلیغ توحید در صدر اسلام بود و در دامنه کوه صفا واقع قرار داشت، تخریب شد. یا دارالندوه که یادگار جد چهارم پیامبر «قُصَی بن کِلاب» که محل مشورتی قریش در امور مهم سیاسی و نظامی و اجتماعی بود، تخریب شد و یا خانه حضرت خدیجه سلام الله علیها در در کوچه «حجر» را تخریب کردند؛ زادگاه حضرت حمزه، زادگاه امام جعفر صادق(ع) که معروف به «دار ابی سعید بود»، زادگاه «حارث بن عبدالمطلب» که انذار عشیره در آنجا رخ داد و پیامبر در ابتدای دعوت علنی خودش طبق فرمان خداوند که می بایست عشیره نزدیک را انذار می داد را در آنجا جمع کرده بود، تخریب شد؛ این بناها میراٍث گرانبهای اسلامی بودند که از بین رفتند.
مساجد تاریخی که توسط آل سعود تخریب شد
سرپرست گروه تاریخ و سیره پژوهشکده سازمان حج و زیارت در ادامه تخریب‌های آل سعود به مسجد «شق القمر» اشاره کرد و گفت: «مسجد شق القمر» که موسوم به مسجد بلال حبشی است و «مسجد ابراهیم» هم جزو بناهای دیگری بود که توسط آل سعود تخریب شد. موج حملات آل سعود به حجاز و در چند سالی که مکه مکرمه در اختیار آنها قرار داشت در همان سال نخست و در زمان مسلط شدن آنها بر مکه مکرمه، به صورت گسترده صورت گرفت؛ البته عملا از 1139 حکومت آنها در نجد آغاز شده بود و بعد به تدریج قلمرو خود را گسترش دادند و در سال 1218 به مکه مکرمه رسیدند و در همین سال هم تخریب ها آغاز شد.
سامانی در خصوص تخریب‌ها در مدینه منوره اظهار کرد: در مدینه منوره نیز که حدود دو سال بعد از مکه موفق به تسلط بر آن شده بودند، مساجد زیادی از جمله «مسجد بنی عدی در دارالنابغه» کنار مقبره حضرت عبدالله پدر پیامبر اکرم قرار داشت که تخریب شد و یا «مسجد بنی ظفر» که یکی از تیره‌های انصار بود و معروف است که سوره «ماعده» هم در آنجا نازل شده و به مسجد ماعده هم معروف است، «مسجد بنی حارثه» که یکی دیگر از تیره های انصار است، «مسجد عرفه»که پشت مسجد قبا قرار داشت را هم نابود کردند. «مسجد حمزه» سید الشهدا در دامنه کوه احد که مقبره و مدفن اولیه حضرت حمزه بود، «مسجد بقیع» در غرب قبرستان بقیع و روبروی مقبره ائمه (ع) قرار داشت، «مسجد بنی ساعده» در شمال غربی مسجد النبی، «سکونتگاه فاطمه صغری دختر امام حسین(ع)» هم نمونه‌‌ای از تخریب ها است که در موج اول حملات آل سعود به حرمین شریفین از 1218 تا 1220 هجری قمری صورت گرفت؛ اما عملا در مقابل این تخریب‌ها جهان اسلام واکنش لازم را نشان نداد و هشتم شوال که در موج دوم حملات وهابیان به حرمین شریفین در حجاز صورت می گیرد با واکنش هایی روبرو می‌شود.
آغاز بازسازی بقیع با پایان دور دوم حکومت آل سعود
مدرس دانشگاه معارف اسلامی تصریح کرد: حکومت آل سعود در دور دوم که از سال 1224 تا 1309 هجری قمری ادامه داشت، خوشبختانه نتوانست به حجاز دست پیدا کنند و اشراف و سادات حسنی بر حجاز حاکم بودند و این قدرت عملا از عثمانی تسهیل می شد. لذا در دور دوم بر حرمین شریفین مسلط نشدند و خودشان نیز درگیری هایی با قبایل دیگر داشتند؛ بنابراین به محض برچیده شدن حکومت دور اول آل سعود و بازگشتن اشراف به حکومت خود، مرمت ها و بازسازی ها آغاز گشت و برخی از این تخریب ها عملا بازسازی و احیا شد؛ تا اینکه دور سوم حکومت آل سعود که از 1319 هجری قمری آغاز شد که تا کنون ادامه دارد؛ اما حدود دو دهه طول کشید که بر حرمین شریفین مسلط شوند و موج دیگری از تخریب‌ها را به راه بیندازند اما در موج دوم چیز زیادی برای تخریب باقی نمانده بود هر چند که در این زمان نیز تخریب هایی صورت گرفت. چراکه مرمت ها و بازسازی هایی در فاصله دور دوم تسلط آل سعود بر حجاز انجام شده بود اما بقایای آنها نیز نابود و تخریب شد که روز هشتم شوال که همه ساله گرامی داشته می‌شود به دلیل همین تخریبی است که در سال 1343 و 1344 انجام داده اند.
زمان ساخت بقعه بر قبور بقیع
سامانی اظهار کرد: همانطور که می دانید بقعه‌ها روی قبور وجود نداشت و تدریجا از قرن دوم به بعد و با روی کار آمدن بنی عباس و در مدت حدود پنج قرن و ربعی که خلافت را بر عهده داشتند، ساخته شد. چون آنها به عموی پیامبر، «عباس ابن عبد المطلب» نسب می بردند به این دلیل که عموی پیامبر و 4 ائمه ما در کنار هم دفن شده بودند، لذا عملا قبر حضرت عباس را مرمت و سایبان و بقعه ای ساختند اما نخستین بقعه روی این قبور توسط مجد الملک دراوستانی قمی، وزیر سلجوقی در نیمه دوم قرن پنجم هجری ساخت. لذا این بقعه‌ها کم کم زیاد شد به گونه ای که سفرنامه‌نویسان و تاریخ نامه نویسان به این بقاع اشاره دارند؛ اما در موج دوم حملات آل سعود به حرمین شریفین این بقعه ها نیز مورد تخریب واقع شد و واکنش هایی در جهان اسلام و به ویژه در ایران به دنبال داشت.
نقش اخوانی‌ها در تخریب بقیع
سرپرست گروه تاریخ وسیره پژوهشکده سازمان حج و زیارت در رابطه با اهداف آل سعود در تخریب بقیع اظهار کرد: تخریب ها گسترده بود و صرفا آثاری را که شیعیان به آن اهتمام می‌ورزیدند را در بر نمی‌گرفت و فراتر از اینها بود. به عنوان نمونه خانه ابوبکر، خلیفه اول هم تخریب شد که تخریب آن به فکر نمی رسید. اخوانی هایی که در موج دوم حملات شکل گرفتند، خشک مغز بوده، تعصبی بدوی داشتند و نسبت به وهابیان تعصبی عقیدتی پیدا کردند و عملا توسط آل سعود و به عنوان ابزار مورد استفاده قرار گرفتند و چون آنها تحت تاثیر فتواهای «محمد عبد الوهاب» بودند، سعی کردند تمام نشانه های تاریخی آغاز اسلام را از بین ببرند، اموال و گنجینه های فراوانی را از درون قبور و خانه‌ها غارت کردند و حتی گفته می شود در میدان تخریب، دف می زدند و سرود می‌خواندند و این اقدام را جشن گرفتند. آنها مردم را از زیارت قبور نهی می کردند و حتی به برخی از آنها بی حرمتی کردند. آنها طبق عقیده خودشان که قبور نباید زیارتگاه مسلمانان باشد و از آنها حاجتی خواسته شود، لذا این ها را بدعت در دین می دانستند و عقیده داشتند قبور باید هم سطح با زمین و فقط باید چهار انگشت بالاتر باشد. حتی در موج دوم حمله، قصد داشتند، قبر و گنبد شریف نبوی را تخریب کنند ولی واکنش‌ها آنقدر شدید بود که آل سعود عقب نشینی کرد و دست از تخریب آن برداشتند. آنها عقیده داشتند این مکان ها نباید به محل مراجعه مردم تبدیل شود از این رو به تخریب گسترده دست زدند.
سامانی با اشاره به دور سوم حکومت آل سعود، اظهار کرد: در دوره سوم حکومت آل سعود مسلمانان هندی و مصر واکنش‌هایی نشان دادند؛ ولی بیشترین واکنش ها در ایران رخ داد چون ایرانی‌ها تعلق خاطر بسیاری به بقاع ائمه اطهار و قبرستان بقیع دارند. با انعکاس خبر تخریب، در ایران مجالس زیادی در بین علما تشکیل شد و در مجلس شورای ملی آن روز کمیسیونی به این منظور تشکیل شد و مرحوم شهید مدرس نطق آتشینی ایراد کرد و در اقصی نقاط ایران بازتاب گسترده ای داشت حتی از سوی مسئولین مملکتی تلاشی برای بازسازی بقعه ها انجام شد که به نتیجه نرسید.
تلاش برای بازسازی قبور/از راههای حقوقی بازسازی را پیگیری می‌کنیم
سرپرست گروه تاریخ وسیره پژوهشکده سازمان حج و زیارت در رابطه با اقدامات کشورهای مسلمان برای بازسازی بقیع گفت: پرونده بازسازی بقیع همچنان مفتوح است و اخیرا تحرکاتی صورت گرفته است و بنا است به مطالبه عمومی در بین مسلمانان تبدیل شود. سعی بر این است که این امر هم از راههای حقوقی پیگیری شود و هم از طرق مختلف مطالبه ای همگانی صورت بگیرد؛ چون تمام مسلمانان عنایت ویژه ای به بقیع دارند. بقیع نخستین آرامستان مسلمانان و مدفن صحابه پیامبر(ص) است. تابعین و چهار امام معصوم(ع)، شهدا، امرای شیعی، برخی صاحب منصبان ایرانی و شیعی در آنجا مدفون هستند و از منحصر به فرد ترین قبرستان های جهان است و زیارت آن آداب خاصی دارد. پیامبر به امر الهی برای اموات بقیع آمرزش طلبیده و به شفاعت مدفونان در بقیع بشارت داده شده است. پیامبر(ص) نماز عید را در بقیع اقامه کرده اند و این مکان از سوی اهل بیت(ع) مورد توجه بود.
نظر علمای شیعه و سنی در خصوص زیارت بقیع
سامانی در ادامه افزود: بنا بر فتوای علمای شیعه و سنی، زیارت بقیع مستحب است و مسلمانان به زیارت بقیع اهتمام داشتند. لذا بقیع با این اهمیت و فضیلت، طبیعی است که برای مسلمانان دغدغه باشد و اگر زمانی نتوانسته‌اند آنگونه که باید و شاید پیگیر این امر باشند به معنی فراموش کردن این قضیه نخواهد بود. بنابراین امروز این موضوع در سطح جهان اسلام و به ویژه در ایران به مطالبه‌ای عمومی تبدیل شده است تا آثار به یاد مانده از صدر اسلام به عنوان میراثی ارزشمند و گنجینه عظیمی اسلامی شناسایی و احیا شود به همین دلیل در صورت امکان باید گام ها را برداشت و تلاش کرد و این مساله را به صورت مطالبه ای عمومی درآورد. طبیعی است که 100% بی تاثیر نخواهد بود و انشاالله در بستر زمان مسلمانان به خواسته های خود دست خواهند یافت.
واکنش‌ها به تخریب بقیع
او در پایان خاطرنشان کرد: به دنبال تخریب بقیع، مفتی بزرگ مصر به عنوان واکنش، حج گذاری مصریان را ممنوع کرد و یا اشراف حجاز که عملا قدرت آنها از سوی آل سعود مورد هجمه قرار داشت و از کار برکنار شده بودند، در دور اول تبلیغاتی انجام دادند در موج دوم هم هجمه های تبلیغاتی به راه انداختند و همین امر به تبع واکنش جهان اسلام را به همراه داشت. در ایران و هند و سایر نقاط جهان اسلام نیز واکنش هایی دیده شد و همه ساله در سالروز هشتم شوال نشست ها و برنامه ها و مراسم سوگ در برخی از شهرها برگذار می شود. در ایران نیز امسال با وجود شرایط بحرانی کرونا سعی شد این مساله از اذهان دور نماند و مطالبه گر بازسازی بقاع نقیع و سایر آثار اسلامی در حرمین شریفین باشیم.
