شفقنا- امام سجاد(ع) در مورد حق دوم که در رساله حقوق به آن اشاره رفته، می فرماید: «وَ أَمَّا حَقُّ نَفْسِكَ عَلَيْكَ فَأَنْ تَسْتَوْفِيَهَا فِي طَاعَةِ اللَّهِ فَتُؤَدِّيَ اِلَى لِسَانِكَ حَقَّهُ وَ اِلَى سَمْعِكَ حَقَّهُ وَ اِلَى بَصَرِكَ حَقَّهُ وَ اِلَى يَدِكَ حَقَّهَا وَ اِلَى رِجْلِكَ حَقَّهَا وَ اِلَى بَطْنِكَ حَقَّهُ وَ اِلَى فَرْجِكَ حَقَّهُ وَ تَسْتَعِينَ بِاللَّهِ عَلَى ذَلِكَ».
«حق خودت بر خويشتن اين است كه خويشتن را به بندگى كامل خدا درآورى كه نتيجه آن اين است كه حق زبانت را ادا كنى و حق گوشت و حق چشمت وحق دستت و حق پايت، و حق شكمت و حق دامنت را ادا نمايى و بر قيام بر اين فريضه ها از خدا يارى طلبى».
به گزارش شفقنا، حضرت آیت الله العظمی سبحانی در اثر شرح رساله حقوق خود در مورد حق نفس به عنوان دومین حق موردنظر پیشوای چهارم شیعیان آورده است: از مجموع سخن امام استفاده مى شود كه اداى حق خويشتن در گرو اداى حقوق جوارح است و در واقع اداى حق نفس عنوان جامعى است براى اداى حق اعضاى بدن كه بعداً به تفصيل بيان مى شود.
اكنون بايد برگرديدم و ببينيم كه مقصود از نفس چيست؟ نفس همان روح و روان انسان است كه هويت واقعى او را تشكيل مى دهد و به هنگام مرگ، بدن را كه وسيله انجام كارهاى او بود، ترك مى كند. حالا واقعيت اين نفس چيست؟ براى ما روشن نيست. همين قدر حكما آن را مبدأ تفكر و تعقل معرفى مى كنند مى گويند انسان حيوان متفكر است، ولى از نظر ما اين تعريف، ناقص است زيرا بخشى از حقيقت انسان را تعقل و تفكر تشكيل مى دهد. بخش ديگر از واقعيت او، غرائز بالا و پايين اوست. مقصود از غرائز بالا گرايش هاى او به امور نيك است، مانند گرايش به خداشناسى، ميل به عدالت و انزجار از ظلم و مقصود از گرايش هاى پايين، قواى شهوانى است. البته اين قوا، در اصل مايه حيات انسان هستند، ولى اگر كنترل نشوند و از حالت تعديل بيرون بيايند، خطرناك مى شوند.
اكنون كه سخن به اينجا رسيد، شايسته است به مراتب نفس كه قرآن به آنها اشاره مى كند، توجه كنيم:
- نفس مُلْهمَه
هر انسانى، بدون اين كه تحت تعليم كسى قرار بگيرد، يك رشته امورى را زيبا و رشته ديگر را نازيبا تلقى مى كند. مثلاً مى گويد: عمل به پيمان، نيك و پيمان شكنى زشت است، حتى كودك هم در دوران كودكى، اين مسأله را درك مى كند، اگر پدر قول دهد و عمل نكند، اعتراض مى كند. در حقيقت، اين نوع ادراكات فطرى مايه پيشرفت انسان به سوى كمال است كه خداوند منّان در آفرينش هر انسانى گذارده است، چنانكه مى فرمايد:
(وَنَفْس وَمَا سَوَّاهَا * فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا).([1])
«سوگند به نفس انسان، و خدايى كه آن را آفريد، و زشتى ها و پاكى ها را به او آموخت».
- نفس امّاره
نفس امّاره، هنگامى خود را نشان مى دهد كه انسان به سوى ارضاى غرائز پايين فزون از حد ميل كند. در اين هنگام، اگر نفس مهار نشود، به گرداب گناه مى افتد، و لذا از آن به نام نفس امّاره تعبير مى شود.
- نفس لوّامه
مقصود از نفس لوّامه وجدان بيدار انسان است، كه اگر روزى انسان تحت تأثير غرائز پايين قرار گرفت، چيزى نمى گذرد كه او را بر انجام كارهاى زشت توبيخ مى كند و در حقيقت يكى از مراتب نفس، زنده مى شود و برمى گردد كارهاى پيشين را تقبيح مى كند. البته اين مرتبه از مراتب نفس در انسان هاى سالم زنده مى شود امّا انسان هاى مجرم كه گناه همه مساحت روح آنها را فرا گيرد، پيوسته خاموش مى باشد. در اين مورد داستان هاى فراوانى هست كه ما يكى از آنها را بازگو مى كنيم:
هنگامى كه ابراهيم بت شكن همه خدايان دروغين را درهم شكست، و نظام حاكم عامل را شناسايى كرد، دادگاهى برايش تشكيل دادند.
رئيس دادگاه از او پرسيد:
(أَأَنْتَ فَعَلْتَ هَذَا بِألِهَتِنَا يَا إِبْرَاهِيمُ).
«اى ابراهيم تو با خدايان ما چنين كردى؟».
ابراهيم(عليه السلام) در پاسخ گفت:
(بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ هَذَا فَاسْأَلُوهُمْ إِنْ كَانُوا يَنْطِقُونَ).
«اين كار را اين بت بزرگ آنها انجام داده است، از آنها بپرسيد اگر سخن مى گويند».
در اين هنگام وجدان رئيس دادگاه و هيئت داوران بيدار شد و گفتند:
(فَرَجَعُوا إِلَى أَنْفُسِهِمْ فَقَالُوا إِنَّكُمْ أَنْتُمُ الظَّالِمُونَ).
«آنها به خود آمدند و با خود گفتند: حقا كه شما ستمگريد».
(ثُمَّ نُكِسُوا عَلَى رُؤُوسِهِمْ لَقَدْ عَلِمْتَ مَا هَؤُلاَءِ يَنْطِقُونَ).([2])
«سپس سر به زير افكندند و گفتند: اى ابراهيم تو مى دانى كه اينان سخن نمى گويند».
شايسته بود اين افراد كه وجدانشان بيدار شد، از بت پرستى دست كشيده راه خليل الرحمان را در پيش بگيرند، امّا متأسفانه وجدان خود را زير پا گذاشتند، و ابراهيم را به اعدام محكوم كردند تا با آتش سوزانده شود.
- نفس مطمئنه
نفس مطمئنه آن حالتى از حالات انسان است كه در آن به خدا ايمان قطعى دارد و به وعده هاى او به طور كامل مطمئن است. برخى آن را به صورت ديگر تفسير مى كنند: آن حالتى است كه انسان، رضاى كامل به تقدير خدا بدهد اگر نعمت بر سرش بريزد، طغيان نمى كند. اگر در تنگدستى قرار گيرد، ترك شكر نمى كند. ذكر او پيوسته (أَلاَ بِذِكْرِ اللهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ)([3]) است.
- نفس راضيه
آن گاه كه در انسان حالت اطمينان و سكون به تقديرات خدا پيدا شود، در درون او حالت رضا به وجود مى آيد. غنا و فقر، قوت و ضعف در نظر او يكسان است.
در اينجا شايسته است نصيحت هايى را كه امام باقر(عليه السلام) به جابر بن يزيد جعفى فرمود، متذكر شويم:
«واعلم انّك لا تكون لنا وليّاً حتّى لو اجتمع عليك أهل مصرك وقالوا إنّك رجل سوء لم يُحزنك ذلك، ولو قالوا إنّك رجل صالح لم يسرّك ذلك ولكن اعرض نفسك على كتاب الله فإن كنت سالكاً سبيله زاهداً في تزهيده راغباً في ترغيبه خائفاً من تخويفه فاثبت وأبشر فانّه لا يضرّك ما قيل فيك وإن كنت مبائناً للقرآن فماذا يغرّك من نفسك».([4])
«بدان اى جابر! هرگز دوست ما نخواهى بود مگر اين كه دو مطلب را رعايت كنى:
- اگر همه مردم شهر تو گفتند تو آدم بدى هستى از گفته آنان غمگين مباشى و اگر بر عكس همه گفتند تو مرد خوبى هستى تو را خوشحال نكند.
بلكه كار خود را با قرآن بسنج، اگر راه آن را پيموده اى و از حرام ها پرهيز كرده اى و واجبات را انجام داده اى، از تهديدهاى خدا ترسيده اى پس ثابت قدم باش و شادمان باش، در اين صورت بدگويى مردم، ضررى به شما نمى رساند و امّا اگر خداى نكرده عملت با قرآن مخالف بود، چه چيز تو را، مغرور و خوشحال مى كند؟».
[1]. سوره شمس:7ـ8.
[2]. انبياء:62ـ65.
[3]. رعد:28.
[4]. بحارالأنوار، ج78، ص 163ـ 164.
ادامه دارد…
