شفقنا رسانه– نشست تخصصی «آینده‌های کیفیت محتوا در فضای مجازی ایران» به همت پژوهشکدۀ ارتباطات در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات با سخنرانی محمد مهدی مولايی برگزار شد.
به گزارش شفقنا رسانه محمد مهدی مولایی، پژوهشگر در ابتدای این نشست گفت: سوال اصلی که در این رساله به دنبال پاسخ آن بودیم این بود که محتوای فضای مجازی در افق سال 1404 ایران چه آینده هایی دارد. کلمه آینده ها کلمه ای کلیدی است و در ادامه به این اشاره می کنم که چرا به جای «آینده» از «آینده ها» استفاده می کنم.
او در ادامه به بیان دیدگاه های مختلف درباره آینده اینترنت پرداخت و توضیح داد: یک نگاه درباره آینده محتوا نگاهی است که براساس نسل های وب و تغییرات تولیدکنندگان محتوا به موضوع نگاه می کند. شاید اصطلاحات وب1، 2، 3، 4 و … را شنیده باشید. در درجه اول باید این را در نظر داشته باشیم که این اصطلاحات خیلی دقیق نیستند و فقط به ما کمک می کنند تا عرصه تحولات را بشناسیم و اگر این نظریات را مرور کنیم می بینم که وب3، 4، 5 در نظرات مختلفی که ارائه می شود معانی متفاوتی دارد و صرفا تا وب 2 مورد اجماع است. در واقع این اجماع وجود دارد که در وب یک اطلاعات صرفاً خواندنی بود و دنیای اینترنت و ارتباطات یک سویه را فراهم می کرد. در وب2 که به آن وب مردم محور می گویند تولیدکنندگان محتوا می توانند همه اشخاص و کاربران باشند. بعضی ها معتقدند در دوره وب3 که به آن وب ماشین محور گفته می شود در عرصه تولید محتوا علاوه بر انسان نقش ماشین و هوش مصنوعی هم فراهم می شود. به همین ترتیب از مسیر تحولات نسل های وب است که به تحولات حوزه محتوا نگاه می کنند.
مولایی ادامه داد: نگاه دیگری روند تکامل اینترنت را اینگونه توضیح می دهد که ما یک دوره پیشا اینترنت داریم که ارتباط غالب ارتباط انسان با انسان است. در این دیدگاه دوره اولیه اینترنت را «اینترنت محتوا» نامیده است. دوره بعدی را دوره اینترنت سرویس ها نامیده است که معادل وب2 است و دوره بعدی را اینترنت آدم ها نامیده اند و شامل همین دوره است که رسانه های اجتماعی ارتباطات را تسخیر کرده اند. دوره بعدی را اینترنت چیزها نامیده اند که ارتباطات ماشین با ماشین غالبه خواهد داشت.
این پژوهشگر در ادامه به بیان تعریف آینده پژوهی که رویکرد مورد استفاده در پژوهشش بوده است پرداخت و گفت: آینده پژوهی حوزه نظام مند تفکر درباره آینده های بعدی است. نکته کلیدی اینجاست که برخلاف رویکردهای کلاسیک و پیشین که نگاه خطی به آینده داشتند و به دنبال پیش بینی آینده واحد بودند ، آینده پژوهی این پیش فرض را رد می کند و کنار می گذارد و معتقد است که ما به جای آینده و پیش بینی آینده باید از انواع آینده ها صحبت کنیم.
او به توضیح انواع آینده پرداخت و گفت: معروف ترین و کاربردی ترین الگویی که برای انواع آینده ها در آینده پژوهی داریم شاید بتوان اینگونه تشریح کرد که دامنه وسیعی از آنچه پیش رو است را آینده های ممکن می نامیم، یک بازه محدودتری را آینده های باور کردنی می گوییم و در دل آینده های باورکردنی بعضی از این آینده ها محتمل هستند و برخی احتمال وقوع کمتری دارند و همیشه یک آینده یا آینده هایی وجود دارند که مطلوب ما هستند و تمایل داریم تا تحقق پیدا کنند. گاهی پیش می آید که آینده مطلوب ما در دامنه باورکردنی ها و محتمل ها است و ممکن است که از آن دامنه هم خارج باشد. آینده پژوهی مجموعه بسیار گسترده ای از روش ها و تکنیک ها را استفاده می کند تا بتواند این انواع آینده ها را بشناسد خیلی از این روش ها را از شاخه های مختلف گرفته است. معمولا در کار آینده پژوهانه از چند روش استفاده می کنیم.
مولایی در ادامه به توضیح پژوهش خود پرداخت و گفت: در قدم اول در کارم مروری بر ادبیات به عنوان بخشی از پویش محیط داشتم و نتایج آن در تحلیل ساختار استفاده شده است و بعد با استفاده از تحلیل ریخت شناختی کار سناریو پردازی انجام شده است. در همه مراحل از مصاحبه ها کمک گرفتم و بعد از اینکه سناریو ها مشخص شدند با استفاده از روش دلفی سناریوی مطلوب را شناسایی کردم و در نهایت با روش پس نگری تلاش کردم پیشنهادهایی ارائه دهم تا بتوانیم به آن آینده مطلوب برسیم.
او به تشریح مراحل کارش پرداخت و عنوان کرد: قدم اول پویش محیط بود که شکلی سازمان یافته و منظم است. برای انجام این مرحله لازم است تا از مجموعه مدل هایی استفاده کنیم که بتوانند به ما عوامل محیطی و پیشران های موثر بر موضوع را بگویند. یکی دیگر از ویژگی های آینده پژوهی نگرش کل نگر به موضوع است. یعنی در آینده پژوهی اعتقاد داریم به یک موضوع فناورانه صرف نگاه فناورانه داشتن کافی نیست. اگرچه ما قرار است درباره آینده کیفی مدیریت محتوا در فضای مجازی صحبت کنیم ولی عوامل تعیین کننده و اثر گذار در این مورد صرفا از جنس فناورانه نیستند. به همین دلیل از چارچوب PESTEL استفاده کردم که می گوید مجموعه عوامل می توانند اثرگذار باشند.
مولایی ادامه داد: این الگو با استفاده از نگرش لایه ای که در آینده پژوهی توصیه می شود، کامل تر شده است در این پژوهش از الگوی پیتر شوارتز یا GBN استفاده شده است. مجموعه عواملی که در یک موضوع خاص اثرگذار و تعیین کننده هستند را در قالب دو گروه نیروهای کلیدی در محیط داخلی و پیشران های محیط خارجی در نظر گرفته است و من پیشران های خارجی را به دو بخش پیشران های محیط ملی و بین المللی تقسیم کردم.
این پژوهشگر به بیان تکنیک گردآوری داده در پژوهش خود پرداخت: تکنیک های گردآوری داده شامل مصاحبه با خبرگان این حوزه، مجموعه مقالات و گزارش های مرتبط با موضوع، مجموعه اخبار داخلی و خارجی مرتبط با موضوع و… بوده است که با استفاده از رویه های کدگذاری در علوم اجتماعی که روش گرند تئوری فراگرفتیم در چند مرحله می توانیم به یک سطحی برسیم. در نهایت طی چند مرحله و در سطوح مختلف 51 مورد تحت عنوان عوامل اثرگذار در کیفیت محتوا شناسایی شدند.
او ادامه داد: با تحلیل یافته ها تعداد 11 نیروی کلیدی در محیط محتوا شناسایی شد که بر کیفیت محتوا در فضای مجازی ایران اثرگذار خواهند بود که شامل؛ فعالان تولید و توزیع محتوا در ایران، قابلیت های درآمدزایی از محتوا، گردش آزاد محتوا در فضای مجازی، تحولات بستر غالب تبادل محتوا، امکان های کاربران، تحولات شکل های محتوا، تحولات مدل های ارتباطی، فعالان تولید و توزیع محتوای جهانی، جریان های محتوا، امکان های کاربردی مدیریت محتوا، تصاویر متناقض از آینده مطلوب است. از این تعداد 4 مورد در سطح ملی و 7 مورد در سطح جهانی و دارای وجوه ملی هستند و هرکدام از مقولات کوچکتری تشکیل شده اند. به عنوان مثال جریان محتوا در سطح بین المللی شامل جایگاه جهانی جریان کپی لفت و محتوای آزاد، جایگاه جهانی جریان دزدی دریایی دیجیتال، جایگاه محتوای جعلی، جایگاه مِم ها (Meme ) است.
مولایی با اشاره به پیشران های اثر گذار گفت:با تحلیل یافته ها در شش موضوع، تعداد 40 پیشران اثرگذار در محیط خارج از محتوا شناسایی شد. حوزه اجتماعی با 11 مورد و حوزه زیست محیطی با 2 مورد دارای بیشترین و کم ترین پیشران های اثرگذار بر محیط محتوای فضای مجازی شناخته شدند. به عنوان مثال پیشران های اقتصادی شامل؛ اهمیت یافتن اقتصاد توجه، رواج پول های مجازی، تلاطم های اقتصادی ایران، گردش مالی صنایع مرتبط با محتوا در ایران، میزان سرمایه گذاری در کسب و کارهای دیجیتالی، قیمت تمام شده دسترسی ایرانی ها و نظام اقتصادی ایران است. این منظومه شامل 51 عامل تعیین کننده کیفیت محتوای فضای مجازی ایران است.
او توضیح داد: تا اینجای کار پویش محیط به عنوان یک کار آینده پژوهانه انجام شده است و از اینجا ما وارد مرحله دوم کار یعنی تحلیل ساختاری یا تحلیل اثرات متقابل می شویم. ضرورت این تحلیل در اینجاست که هیچ کدام از موضوعات مذکور در عالم واقع به شکل مستقل عمل نمی کنند. بلکه شبکه ای از مجموعه عوامل هستند که بر یکدیگر اثر می گذارند و اثر می پذیرند. این بخش از طریق تبدیل نظرات کیفی به اعداد کمی و پس از آن تشکیل ماتریس های اثرات متقابل انجام می شود. ماتریس های حاصل شده با نرم افزار میک مک (MICMAC) و در صورت لزوم سایر نرم افزارهای تحلیل شبکه های اجتماعی، تحلیل خواهند شد.
این پژوهشگر با اشاره به عوامل اثر گذار بر آینده کیفیت محتوا در فضای مجازی بیان کرد: در ادامه مجموعه متغیرها و عوامل اثرگذار بر آینده کیفیت محتوای فضای مجازی در ایران تا سال 1404 شامل متغیر هدف، ریسک، محیطی، تقویت کننده، نافذ، تنظیم کننده، وابسته، اهرمی ثانویه، متغیرهای بیرون شده، متغیرهای دارای اثر نهفته بسیار بالا، متغیر دارای اثرگذاری غیرمستقیم زیاد است. این الگو به ما کمک می کند تا از دل این تعداد پرشمار عامل تعداد محدودی را انتخاب و اولویت بندی کنیم.
او افزود: بنابراین ویژگی های اثرپذیری و اثرگذاری 51 عامل تعیین کننده کیفیت محتوای فضای مجازی ایران شناسایی کردیم و الان گونه شناسی از این ها را در اختیار داریم که می تواند حاوی گزاره های سیاست گذارانه ای برای ما باشد. ویژگی لاپراس پکتیو؛ سبک فرانسوی آینده پژوهی این است که به شکل ماژولار عمل می کند. یعنی اگرچه چند مرحله را پیشنهاد می کند تا به شکل پیوسته یک آینده نگاری جامع را برایمان داشته باشد اما اگر هر کدام از آن ها را به شکل مستقل استفاده کنیم خروجی های آن برایمان یافته های قابل توجهی خواهند بود.
مولایی قدم بعدی در پژوهشش را سناریو پردازی خواند و گفت: سناریوپردازی را به عنوان مهم ترین دستاورد آینده پژوهی می شناسند. به این جهت که تفاوت آینده پژوهی با رویکردهای پیشین نگاه متکثر و چندگانه به آینده است و این آینده های متفاوت را می توان با سناریوها مشاهده کرد که این سناریوها دارای روش های متفاوتی هستند. در این رساله برای مشاهده سناریوها از روش نرم افزاری بهره گرفتم تا بتوانم عدم قطعیت های بیشتری را وارد تحلیل کنم چراکه موارد دارای عدم قطعیت و اهمیت بالا مناسب برای سناریوپردازی هستند. من در این رساله مقدار اهمیت را همان مقدار نفوذ یا اثرگذاری در سیستم درنظر گرفتم و برای مشخص کردن عدم قطعیت به نظر خبرگان با چند روش مختلف رجوع شده است. به عبارتی من در این رساله مقدار P خالص بدست آمده از تحلیل ساختاری را محاسبه کردم و آن را به عنوان شاخص توضیح دهنده عدم قطعیت درون سیستم درنظر گرفتم. بنابراین من اهمیت و عدم قطعیت برای سناریوپردازی را با استفاده از نتایج تحلیل ساختاری بدست آوردم.
او ادامه داد: برای جدا کردن عوامل دارای اهمیت و عدم قطعیت بالا کار مرسوم این است که در یک محور مختصات ترسیم می شوند و آن هایی که در ناحیه بالا قرار دارند به عنوان عدم قطعیت های کلیدی جدا می کنیم. از آنجایی که من می خواستم سناریو پردازی را با روش تحلیل ریخت شناسی انجام دهم لازم بود تا تعداد متغیرها را کاهش دهم بنابراین 14 پیشران را در چهار گروه قرار دادم.
مولایی در ادامه ضمن توضیح آینده های ممکن، آینده های باورکردنی، آینده های محتمل و آینده مطلوب گفت: برای مشخص کردن باورپذیری سناریوها لازم بود تا سازگاری عناصر هر سناریو محاسبه شود. بدین منظور از روش تحلیل بالانس اثرات متقابل یا تحلیل CIB استفاده کردیم.
او در بخشی از سخنان خود به بیان نامگذاری 5 سناریو پرداخت و گفت: نامگذاری این سناریوها برای این است تا امکان به خاطر سپردنشان به شکل راحت تری فراهم شود و ادبیات مشترکی بین ذی نفعان ایجاد کند. من در این رساله 5 سناریو باورپذیر را با نام های «نهنگ در اقیانوس»،«ماهی در آکواریوم»،«دلفین در خلیج»،«لاکپشت در تشت»،«قورباغه در برکه» نامگذاری کردم.
مولایی به توضیح سناریوی نهنگ در اقیانوس پرداخت و گفت: این سناریو می گوید ایران متصل به شبکه ای است که تحت سلطه هیچ قدرت مطلقی اعم از شرکت ها و دولت ها نیست. همچنین امکان حداکثری مشارکت آزادانه کاربران در تولید، توزیع و مصرف محتوا فراهم است و همین زمینه شکوفایی و بروز خلاقیت ها در تولید محتوا را فراهم می کند. حاکمیت ایران نیز به عنوان مقررات گذار زمینه فعالیت شهروندان، شرکت های خصوصی، نهادهای مدنی و سایر ذی نفعان حوزه محتوا را تسهیل می کند. تمدن ایران با اتکا به ذخایر چند فرهنگی خود و ایفای نقش فعال و همگرایانه حاکمیت، شهروندان، شرکت های خصوصی و نهادهای مدنی خواهد توانست در عرصه تولید محتوا در فضای مجازی به قدرت منطقه ای تبدیل شده و در سطح جهانی هم محصولاتی برای ارائه داشته باشد. این سناریو مطلوب است.
سناریوی دوم ماهی در آکواریوم است که این پژوهشگر در توضیح آن گفت: شرکت های فراملیتی به قدرت مطلقه فضای مجازی تبدیل شده اند و به هیچ وجه خود را پایبند به قواعد و اصول بومی دولت-ملت ها نمی دانند. در این شرایط که آن ها به چیزی جز کسب سود بیشتر نمی اندیشند، فعالیت کاربران در چارچوب های محدودکننده و از پیش تعیین شده ممکن است و کاربران عملاً در جایگاه بردگان مدرن این شرکت ها قرار گرفته اند. ایران متصل و بخشی از چنین شبکه ای نیست و با ایجاد یک اینترانت ملی تحت عنوان «شبکه ملی اطلاعات» چارچوب معینی را برای فعالیت شهروندانش تعیین کرده است. در اینترانت ملی حاکمیت فراتر از مقررات گذاری، یکی از ذی نفعان اصلی در تولید، توزیع و انتشار محتواست و جدی ترین بازیگر به حساب می آید. حضور تمام قد حاکمیت عرصه را برای شهروندان و بخش خصوصی و مدنی تنگ کرده و مانع از بلوغ و شکوفایی آن ها شده است.
مولایی در توضیح سناریوی دلفین در خلیج گفت: این سناریو می گوید ایران متصل به شبکه جهانی تحت سلطه شرکت های فراملیتی است. این شرکت ها با سلب آزادی های گسترده کاربران در فضای مجازی امکان فعالیت کاربران را تنها در چارچوب های محدودکننده و از پیش تعیین شده فراهم می کنند. با این حال حاکمیت ایران در جایگاه مقررات گذار تلاش می کند مدافع حقوق شهروندانش در این شرایط جدید سلطه باشد و امکان حداکثر بهره برداری از این فضای از پیش تعیین شده را فراهم آورد. حاکمیت با تعامل مناسب با شهروندان و بخش های خصوصی و مدنی زمینه را برای ایفای نقش آنها در سطح ملی و فراملی فراهم می کند. در دنیایی که شرایط بین المللی ایده آل ما نیست، با نوعی نگاه به درون و هم گرایی بین حاکمیت، شهروندان، شرکت های خصوصی و نهادهای مدنی، ایران در عرصه تولید و مصرف محتوا حرف هایی برای گفتن خواهد داشت و مانند بسیاری از کشورهای منطقه تابع و مصرف کننده صرف محصولات جهانی نخواهد بود.
سناریوی بعدی لاکپشت در تشت است که مولایی در تشریح آن گفت: با افول نقش شرکت های تجاری در حوزه فاوا، دولت-ملت ها مجددا توانسته اند قدرت سابق خود در قرن بیستم را بازیابی کنند. حاکمیت ایران نیز با تسلط کامل بر حوزه زیرساخت و شبکه، امکان فعالیت کاربران در چارچوب معینی را فراهم کرده که منطبق با ارزش ها و هنجارهای بومی است. ایرانیان به شبکه مخصوص خود دسترسی دارند و در سرویس های بومی فعالیت می کنند که توسط حاکمیت و نهادهای وابسته به آن تهیه و تدارک دیده اند. مرزهای فضای مجازی ایرانی تا حدی منطبق با مرزهای سرزمینی کشور ایران تعریف شده و تهدیدهای امنیت ملی از ناحیه فضای مجازی به حداقل خود رسیده است. شهروندان با سرویس های مجازی حاکمیت ساخته روزگارشان را سپری می کنند و تولید و توزیع محتوا تنها توسط افراد و شرکت هایی که صلاحیتشان تایید شده تحت قوانین و نظارت سفت و سخت حاکمیت جریان دارد.
این پژوهشگر سناریوی بعدی را قورباغه در برکه خواند و توضیح داد: شرکت های بزرگ چندملیتی قدرت بلامنازع دنیای فناوری هستند و قوانین شبکه جهانی زیر نظر آن ها تدوین می شود. ابزارهای دیجیتالی و زیرساخت های شبکه ای، برخلاف دوران اولیه اینترنت در محیطی محدود، امکان فعالیت کاربران در چارچوب های از پیش تعیین شده را فراهم کرده اند. در این شرایط جهانی، وضعیت ایران از وجهی شبیه به سایر نقاط دنیا و از وجهی متفاوت با دنیاست. فعالیت ایرانیان نیز همچون دیگر کاربران در چارچوبی محدود شده انجام می شود، با این تفاوت که این محدودیت به جهت مستقل و بومی بودن شبکه در ایران مضاعف است. هرچند شبکه اینترانت ملی برای ایرانیان جایگزین شبکه اینترنت جهانی شده، اما حاکمیت در محدوده بومی شده اجازه فعالیت تعریف شده به شهروندان و شرکت های خصوصی را می دهد و تلاش می کند با ایفای نقش ناظر کمتر در حوزه تولید محتوا به شکل مستقیم دخالت کند و تنها در جایگاه سیاستگذار باقی بماند.
او با بیان اینکه در سناریو پردازی لازم است تا گام های دیگری را هم طی کرد گفت: یکی از مهم ترین گام ها تعیین شاخص ها و علائم راهنما است. این شاخص ها و علائم راهنما برای نظارت مداوم بر سناریوها و رصد تحولات استفاده می شوند. این علائم راهنما و شاخص ها نشان دهنده رفتن به آن سمت و سو هستند.
مولایی مثال زد: به عنوان مثال گفتیم « امکان حداکثری مشارکت آزادانه کاربران در تولید، توزیع و مصرف محتوا » برای اینکه بدانیم این امکان فراهم شده علائمی را از دل مصاحبه ها استخراج کردم از جمله ۱ -رشد روزنامه نگاری شهروندی و اثرگذاری کاربران بر رسانه های جریان اصلی 2 -تقویت جنبش محتوای باز و افزایش تولید و عرضه محتوا تحت قواعد کپی لفت 3 -حفظ قدرت هکرهای کاله سفید و جریان هکتیویسم. 4 -تقویت جایگاه ویکی ها در انواع رسانه های اجتماعی 5 -افزایش سواد رسانه ای و انتقادی کاربران در سطح جهانی 6 -تقویت کمپین های دفاع از حقوق کاربران و حفظ حریم خصوصی .
