شفقنا- حجت الاسلام حامد میرزاخان، عضو مجمع نمایندگان طلاب و فضلای حوزه علمیه قم و خطیب جمعه شهرستان فیروزه به مناسبت رحلت حضرت معصومه (س) در یادداشتی که در اختیار شفقنا، قرار داد، آورده است: «شخصیتهای برجسته خاندان اهلبیت علیهمالسلام، نه تنها در حوزه معنوی و عبادی، بلکه در عرصههای اجتماعی و سیاسی نیز نقشی سرنوشتساز ایفا کردهاند. در میان آنان، حضرت فاطمه معصومه سلاماللهعلیها بهعنوان دختر امام موسی کاظم علیهالسلام و خواهر امام رضا علیهالسلام جایگاهی ممتاز دارند. روایات متعددی از امامان معصوم علیهمالسلام، زیارت ایشان را همسنگ بهشت و مایه نجات شیعیان دانسته و قم را بهواسطه حضور و دفن آن حضرت، «حرم اهلبیت» معرفی کردهاند.
حرکت تاریخی ایشان از مدینه به سوی خراسان، در پی تبعید سیاسی امام رضا علیهالسلام توسط مأمون عباسی، فراتر از یک سفر خانوادگی بود؛ این هجرت، حامل پیامی سیاسی ـ اعتقادی در حمایت از امامت و اعتراض به سیاستهای عباسیان به شمار میرفت. حضور کوتاهمدت ایشان در قم و دفن آن بانو در این شهر، قم را به کانون علمی و مذهبی شیعیان تبدیل کرد و نقش تعیینکنندهای در هویتیابی و گسترش فرهنگ شیعی ایفا نمود.
این یادداشت بر آن است تا با استناد به متون روایی و شواهد تاریخی، جایگاه معنوی و نقش سیاسی ـ اجتماعی حضرت معصومه سلاماللهعلیها را بررسی کند.
۱. جایگاه معنوی در روایات اهلبیت علیهمالسلام
حضرت فاطمه معصومه سلاماللهعلیها، دختر امام موسی کاظم علیهالسلام و خواهر امام رضا علیهالسلام، در متون روایی شیعه از مقام بسیار والایی برخوردار است.
شفاعت گسترده حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها از شیعیان از نمونه های مقام ولای این بانوی گرانی می باشد؛ بر اساس حدیث امام صادق علیهالسلام، سه در از درهای بهشت به سمت قم گشوده میشود و بهواسطه شفاعت ایشان، شیعیان به بهشت وارد میشوند (بحارالانوار، ج۵۷، ص۲۲۷).
این شان نیز در موضوع حرمت شهر قم تصریح فرمودند: که قم حرم اهلبیت است و دفن بانویی به نام فاطمه در آنجا، مایه رستگاری زائران او خواهد شد (بحارالانوار، ج۹۹، ص۲۶۷).
امام رضا علیهالسلام در روایتی وجوب بهشت برای زائران این حضرت را بیان کرده اند و فرمودند: زیارت آن بانو را با شناخت مقام ایشان، سبب وجوب بهشت دانستهاند (بحارالانوار، ج۹۹، ص۲۶۶).
امام جواد علیهالسلام نیز زیارت قبر عمهشان را موجب بهشت دانستهاند (همان، ص۲۶۵). در زیارتنامه روایتشده از امام رضا علیهالسلام آماده است؛ زائر به مقام شفاعت و شأن خاص آن حضرت در پیشگاه الهی اعتراف میکند: «فَإِنَّ لَکِ عِنْدَ اللَّهِ شَأْناً مِنَ الشَّأْنِ».
این احادیث نشان میدهد که شخصیت حضرت معصومه سلاماللهعلیها، فراتر از یک بانوی عالمه و زاهده است؛ ایشان جایگاهی واسطهای میان شیعیان و رحمت الهی دارند که مشابهت فراوانی با جایگاه حضرت زهرا سلاماللهعلیها دارد.
۲. حرکت حضرت معصومه از مدینه به قم
در سال ۲۰۰ هجری، مأمون عباسی پس از کشمکشهای سیاسی، امام رضا علیهالسلام را با اجبار از مدینه به خراسان برد و به ولایتعهدی منصوب کرد. این اقدام ظاهری برای مشروعیتبخشی به خلافت عباسی بود، اما در حقیقت نوعی فشار و محدودسازی امام محسوب میشد.
حضرت معصومه سلاماللهعلیها با اشتیاق و برای دیدار برادرشان و یاری رساندن به جریان امامت، همراه گروهی از برادران و نزدیکان به سوی خراسان حرکت کردند. این حرکت، نه یک سفر شخصی، بلکه اقدامی با بار سیاسی ـ اعتقادی بود. در واقع حرکت ایشان، نشاندهنده اعتراض به جداسازی امام از خاندان و پایگاه اجتماعیاش بود.
همچنین حرکت ایشان نمادی از وفاداری خاندان موسوی به خط امامت و رهبری امام رضا علیهالسلام در برابر دستگاه خلافت محسوب میشد. و برای جامعه شیعی، نشانهای آشکار از پیوند خونی و فکری خاندان امام کاظم علیهالسلام با امام رضا علیهالسلام بود.
طبق گزارشهای تاریخی، حضرت در مسیر به قم، در شهر ساوه به سبب بیماری (یا در برخی نقلها، درگیری و فشار سیاسی) نتوانستند ادامه مسیر دهند. ایشان با درخواست خود، به قم ـ که پایگاه مهم شیعیان و دوستداران اهلبیت بود ـ منتقل شدند. این حضور در قم، این شهر را به مرکزی مقدس و علمی برای شیعه تبدیل کرد.
از پیامدهای سیاسی و اجتماعی حضور حضرت فاطمه معصومه در قم می توان به موارد زیر اشاره نمود:
الف: ایجاد پایگاه تشیع به سبب دفن حضرت معصومه سلاماللهعلیها، که باعث گردید این شهر به مرکز علمی و مذهبی شیعیان تبدیل گردد؛ حوزه علمی این شهر بعدها با نام ایشان عجین شده است.
ب: حضور و شهادت حضرت معصومه سلام الله علیها، نشانگر مظلومیت اهلبیت و پیوند استراتژیک خاندان امام کاظم علیهالسلام با امام رضا علیهالسلام بود؛ این امر مشروعیت عباسیان را بیش از پیش زیر سؤال برد و باعث تثبیت ولایت امام رضا علیهالسلام گردید.
از نمونه های دیگر حضور حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها میتوان به بعد میراث معنوی ـ فرهنگی اشاره کرد که قم از آن پس به حرم اهلبیت شهرت یافت و زیارت آن، نوعی بیعت سیاسی ـ مذهبی با خط اهلبیت شد.
در نتیجه می توان بیان کرد که حضرت فاطمه معصومه سلاماللهعلیها در روایات اهلبیت علیهمالسلام، شأنی والا دارند تا جایی که زیارت ایشان معادل بهشت معرفی شده است. حرکت تاریخی ایشان از مدینه به سوی خراسان، تنها یک هجرت خانوادگی نبود؛ بلکه اقدامی سیاسی در راستای حمایت از امامت و اعتراض به سیاستهای عباسیان بود. دفن ایشان در قم، این شهر را به قلب تپنده تشیع بدل ساخت و جایگاه سیاسی و فرهنگی آن را تا امروز تثبیت کرد.»
