شفقنا آینده- استاد اقتصاد دانشگاه شهید بهشتی درباره آینده اقتصاد ایران با توجه به تحولات اخیر می گوید: اگر به آینده اقتصادی کشور حتی صرفاً از منظر داخلی نگاه کنیم، بدون اصلاحات ساختاری، جذب سرمایهگذاری، و توسعه زیرساختهای انرژی، نهتنها رشد اقتصادی مثبت حاصل نخواهد شد، بلکه با روندی نزولی و نگرانکننده مواجه خواهیم بود که پیامدهای آن در سطح معیشت عمومی و توان تولید ملی بهوضوح قابل مشاهده خواهد بود.
دکتر سیدحسین وکیلی در گفت وگو با خبرنگار شفقنا آینده در پاسخ به این سوال که با توجه به تحولات اخیر در حوزه اقتصادی کشور، بهویژه در ماههای گذشته که شاهد تغییراتی در وضعیت معیشتی مردم بودهایم، و با در نظر گرفتن چشمانداز رشد اقتصادی در ماههای آتی، نظر شما در خصوص پیشبینی نوسانات نرخ ارز طی شش ماه آینده چیست؟ همچنین، در خصوص تغییرات احتمالی در قیمت مسکن، اجارهبها، بازار خودرو و سایر کالاهای اساسی و خدمات عمومی، چه روندی را میتوان متصور بود؟ اظهار داشت: اصولاً متغیرهای اقتصادی از جمله نرخ تورم، ارزش پول ملی در برابر ارزهای معتبر بینالمللی، سطح عمومی قیمتها، تورم نقطهبهنقطه و شدت یا روند رشد آن، همگی تحت تأثیر مجموعهای از عوامل کلان قرار دارند. این عوامل در سطح جهانی نیز بهطور مستقیم از مؤلفههایی نظیر روابط بینالملل، سیاستهای اقتصادی و شرایط تجارت جهانی تأثیر میپذیرند. در فضای کنونی که تعاملات بینالمللی و وابستگی متقابل کشورها در قالب جهانیشدن اقتصاد بیش از پیش مشهود است، روابط سیاسی و اقتصادی میان کشورها نقش تعیینکنندهای در کنترل و جهتدهی به این متغیرها دارند. بنابراین، هرگونه ارزیابی از وضعیت فعلی اقتصاد کشور و پیشبینی چشمانداز آن در آینده نزدیک، مستلزم بررسی دقیق سطح تعاملات بینالمللی، رفع موانع و تحریمها، و دسترسی آزاد به بازارهای جهانی است.
بهبود مناسبات با کشورهای کلیدی میتواند زمینهساز خروج از وضعیت بحرانی و حرکت به سوی یک اقتصاد پویا و متعارف باشد
جذب سرمایهگذاری خارجی، بهویژه در بخشهای راهبردی نظیر نفت، گاز، صنایع نیروگاهی و مدیریت منابع آب، از جمله نیازهای اساسی کشور است
وی افزود: از سوی دیگر، کشور ما همانند سایر کشورها با منابع محدودی مواجه است که بهرهبرداری بهینه از آنها نیازمند مدیریت صحیح در سطح داخلی و بینالمللی است. این منابع باید در قالب فرآیند تولید و تجارت، به کالاها و خدماتی تبدیل شوند که پاسخگوی نیازهای اساسی جامعه باشند. در صورتی که توازن نسبی میان امکانات و نیازها برقرار گردد، میتوان انتظار داشت که نرخ تورم در سطحی قابل قبول و ملایم قرار گیرد، ارزش پول ملی تثبیت شود، و رفاه نسبی برای آحاد جامعه فراهم گردد. در شرایط حساس فعلی، که کشور با چالشهای جدی در عرصه روابط خارجی و تحریمهای اقتصادی مواجه است، بهبود مناسبات با کشورهای کلیدی میتواند زمینهساز خروج از وضعیت بحرانی و حرکت به سوی یک اقتصاد پویا و متعارف باشد. جذب سرمایهگذاری خارجی، بهویژه در بخشهای راهبردی نظیر نفت، گاز، صنایع نیروگاهی و مدیریت منابع آب، از جمله نیازهای اساسی کشور است. کمبود سرمایهگذاری در این حوزهها موجب بروز ناترازیهایی شده است که مسئولان نیز به آن اذعان دارند. در نتیجه، رفع این ناترازیها و حرکت به سوی ثبات اقتصادی، مستلزم فراهمسازی بسترهای مناسب برای تعاملات بینالمللی، جذب سرمایه، و اصلاح ساختارهای مدیریتی در حوزههای مختلف اقتصادی و اجتماعی کشور خواهد بود. برای تحقق توسعه اقتصادی پایدار، ضروری است که بسترها و شرایط مناسبی جهت ورود سرمایههای خارجی به کشور فراهم گردد. این امر تنها زمانی محقق خواهد شد که سرمایهگذاران، اعم از حقیقی و حقوقی، فضای امن و باثباتی را برای سرمایهگذاری خود در داخل کشور احساس کنند.
وی تصریح کرد: به عنوان مثال، حتی کشورهایی که روابط سیاسی نزدیکی با جمهوری اسلامی ایران دارند، نظیر چین و روسیه، در صورت عدم وجود امنیت اقتصادی و سیاسی در فضای داخلی، از ورود سرمایههای کلان خود به کشور امتناع خواهند ورزید. در چارچوب توافقنامه همکاری ۲۵ ساله با چین نیز، تا زمانی که شرایط ایمن و قابل اعتماد برای سرمایهگذاری فراهم نشود، نمیتوان انتظار داشت که سرمایهگذاریهای وعدهدادهشده به مرحله اجرا برسند. در شرایطی که کشور بهطور مستمر با تهدیدات خارجی از سوی ایالات متحده آمریکا و رژیم صهیونیستی مواجه است، این نگرانی نهتنها در سطح حاکمیت بلکه در میان آحاد مردم نیز احساس میشود. به همین دلیل، حتی سرمایهگذاریهای خرد در سطح داخلی نیز با تردید و احتیاط همراه است. افراد حقیقی که قصد راهاندازی واحدهای تولیدی کوچک یا کارگاههای صنعتی دارند، به دلیل عدم ثبات امنیتی و تهدیدات خارجی، از ورود سرمایه خود به چرخه تولید خودداری میکنند. در نتیجه، در غیاب سرمایهگذاری داخلی و خارجی، نمیتوان انتظار داشت که اقتصاد کشور به سمت توسعهیافتگی حرکت کند. توسعه اقتصادی به معنای گسترش زیرساختها و ظرفیتهای روبنایی کشور است؛ از جمله توسعه بنادر، راهها، فرودگاهها، خطوط ریلی و صنایع مادر. تحقق این اهداف نیازمند سرمایهگذاریهای کلان و مستمر است، و سرمایه نیز تنها در محیطی امن و قابل پیشبینی وارد میشود؛ محیطی که در آن اصل سرمایه و سود حاصل از آن در معرض تهدید قرار نگیرد و سرمایهگذار از بازگشت سرمایه خود اطمینان حاصل کند. بنابراین، نقطه آغاز این زنجیره توسعه، بهبود روابط دیپلماتیک و سیاسی در سطح بینالمللی است. تا زمانی که این روابط به سطحی مطلوب نرسد و تهدیدات ناشی از جنگ، تحریمهای جدید و محدودیتهای اقتصادی بر کشور سایه افکند، نمیتوان انتظار داشت که فرآیند درونزایی اقتصادی و جذب سرمایهگذاری بهصورت مؤثر شکل گیرد.
در صورتی که سرمایهگذاری کافی در بخش منابع نفتی کشور صورت نگیرد این ذخایر ارزشمند عملاً به سرمایهای راکد و غیرمولد تبدیل خواهند شد
وکیلی با بیان اینکه همانطور که پیشتر نیز اشاره شد، منابع کشور محدود است. حتی اگر ذخایر عظیم نفتی در زیر خاکهای این سرزمین وجود داشته باشد و ایران را در ردههای دوم یا سوم جهانی از نظر منابع انرژی قرار دهد، بدون سرمایهگذاری و بهرهبرداری مؤثر، این ظرفیت بالقوه به بالفعل تبدیل نخواهد شد. در صورتی که سرمایهگذاری کافی در بخش منابع نفتی کشور صورت نگیرد و فرآیند استخراج و بهرهبرداری از این منابع تحقق نیابد، این ذخایر ارزشمند عملاً به سرمایهای راکد و غیرمولد تبدیل خواهند شد. به همین ترتیب، با وجود آنکه ایران از نظر ذخایر گاز طبیعی در جایگاه دوم جهانی قرار دارد، تا زمانی که سرمایهگذاری مؤثر در این حوزه انجام نشود و ظرفیتهای تولیدی به مرحله بهرهبرداری نرسند، حتی تأمین نیازهای داخلی نیز با چالش مواجه خواهد بود، چه رسد به تولید مازاد، صادرات و کسب درآمدهای ارزی برای توسعه کشور.
در صورت استمرار روند فعلی، پیشبینی میشود که نرخ رشد اقتصادی کشور در سال آینده به حدود ۲ درصد کاهش یابد
وی تصریح کرد: عدم تحقق توسعه زیرساختی بهطور مستقیم مانع از شکلگیری رشد اقتصادی خواهد شد. چنانچه کشور همچنان متکی بر ماشینآلات، تجهیزات و صنایع فرسوده و قدیمی باقی بماند و سرمایهگذاری جدیدی برای نوسازی و ارتقاء این بخشها صورت نگیرد، وضعیت اقتصادی کشور مشابه خانهای خواهد بود که با گذر زمان از ۱۰ ساله به ۳۰ و ۵۰ ساله تبدیل شده و در نهایت به بنایی متروکه و غیرقابل بهرهبرداری بدل میشود؛ خانهای که ساکنان آن هر شب با نگرانی از فرو ریختن سقف آن به خواب میروند. در چنین شرایطی، رشد اقتصادی نیز متوقف خواهد شد. تولید ملی نهتنها نسبت به سال گذشته افزایش نخواهد یافت، بلکه احتمال کاهش آن نیز وجود دارد. بهعنوان مثال، اگر نرخ رشد اقتصادی کشور در سال گذشته حدود ۳ درصد بوده باشد، در سال جاری ممکن است به ۲.۵ درصد کاهش یابد. این روند نزولی، زنگ خطری جدی برای آینده اقتصادی کشور است و ضرورت بازنگری در سیاستهای سرمایهگذاری و توسعه را دوچندان میسازد. در صورت استمرار روند فعلی، پیشبینی میشود که نرخ رشد اقتصادی کشور در سال آینده به حدود ۲ درصد کاهش یابد. این کاهش، نشانهای از ورود اقتصاد به مسیر فرسایش و اتکای صرف به ظرفیتهای موجود، بدون ایجاد ارزش افزوده جدید است. چنین وضعیتی را میتوان به فردی تشبیه کرد که دارای سرمایهای محدود، مثلاً ۵۰ میلیون تومان، اما فاقد شغل و درآمد پایدار است؛ در این شرایط، با گذشت چند ماه و مصرف تدریجی سرمایه، فرد به لحاظ اقتصادی دچار ورشکستگی خواهد شد. این همان وضعیتی است که در صورت عدم اصلاح ساختارهای اقتصادی، کشور با آن مواجه خواهد شد.
قطع جریان برق، بهمثابه توقف قلب در بدن انسان است که منجر به از کار افتادن کلیه ارکان اقتصادی خواهد شد
در حال حاضر، کشور با کسری روزانه حدود ۲۰٬۰۰۰ مگاوات برق مواجه است
این کارشناس اقتصادی با اشاره به اینکه در حال حاضر، بنا به اظهارات رئیسجمهور محترم، در اغلب بخشهای اقتصادی کشور با پدیده ناترازی روبهرو هستیم؛ از جمله در حوزههای پولی، ارزی، انرژی، شامل برق، گاز و آب گفت: برق بهعنوان موتور محرکه اقتصاد، نقشی حیاتی در پویایی و استمرار فعالیتهای تولیدی و خدماتی ایفا میکند. قطع جریان برق، بهمثابه توقف قلب در بدن انسان است که منجر به از کار افتادن کلیه ارکان اقتصادی خواهد شد؛ از نیروگاهها و پالایشگاهها گرفته تا صنایع پتروشیمی، حملونقل، مراکز خرید و تولیدات صنعتی. در حال حاضر، کشور با کسری روزانه حدود ۲۰٬۰۰۰ مگاوات برق مواجه است. برای جبران این کمبود، نیازمند احداث حداقل ۱۰ نیروگاه با ظرفیت مشابه نیروگاه شهید رجایی (هرکدام حدود ۲٬۰۰۰ مگاوات) هستیم. ساخت چنین نیروگاههایی نهتنها نیازمند سرمایهگذاریهای کلان، بالغ بر یک میلیارد دلار برای هر واحد، بلکه مستلزم زمانبر بودن فرآیند احداث است که در بهترین شرایط، حدود دو تا دو و نیم سال به طول خواهد انجامید. این امر نیز منوط به فراهم بودن منابع مالی و بهبود روابط بینالمللی جهت همکاری با کشورهای صنعتی نظیر آلمان، ژاپن، ایتالیا و فرانسه است که در حوزه فناوری نیروگاهی پیشرو هستند.
در صورت عدم سرمایهگذاری و بهرهبرداری کافی از منابع گازی، احتمال بروز بحران در فصل زمستان بسیار بالا خواهد بود
بدون اصلاحات ساختاری، جذب سرمایهگذاری، و توسعه زیرساختهای انرژی، نهتنها رشد اقتصادی مثبت حاصل نخواهد شد، بلکه با روندی نزولی و نگرانکننده مواجه خواهیم بود
وی افزود: از سوی دیگر، در حوزه گاز نیز با چالشهای مشابهی مواجه هستیم. در صورت عدم سرمایهگذاری و بهرهبرداری کافی از منابع گازی، احتمال بروز بحران در فصل زمستان بسیار بالا خواهد بود. همانطور که در سالهای گذشته نیز مشاهده شد، برای تأمین گاز مصرفی خانوارها، ناچار به قطع گاز صنایع و کارخانهها شدهایم. این اقدام، هرچند ضروری، منجر به کاهش تولید، افزایش هزینههای ثابت و در نهایت زیاندهی واحدهای صنعتی میشود. در مجموع، اگر به آینده اقتصادی کشور حتی صرفاً از منظر داخلی نگاه کنیم، بدون اصلاحات ساختاری، جذب سرمایهگذاری، و توسعه زیرساختهای انرژی، نهتنها رشد اقتصادی مثبت حاصل نخواهد شد، بلکه با روندی نزولی و نگرانکننده مواجه خواهیم بود که پیامدهای آن در سطح معیشت عمومی و توان تولید ملی بهوضوح قابل مشاهده خواهد بود. در مجموع، این مسائل اقتصادی بهصورت زنجیرهای به یکدیگر متصل هستند و نقطه آغاز این زنجیره، بهبود روابط دیپلماتیک و سیاسی در سطح بینالمللی است. هرچند درباره مذاکرات جاری نظرات موافق و مخالفی وجود دارد و ورود به مباحث سیاسی خارج از حوزه این تحلیل است، اما بیتردید نتایج این گفتگوها میتواند تأثیر مستقیم و تعیینکنندهای بر چشمانداز اقتصادی کشور داشته باشد.
در شرایط کنونی، یکی از عوامل کلیدی در تعیین مسیر آینده اقتصادی کشور، نحوه تعامل با جامعه بینالملل است
وی ادامه داد: در شرایط کنونی، یکی از عوامل کلیدی در تعیین مسیر آینده اقتصادی کشور، نحوه تعامل با جامعه بینالملل و بهویژه نتایج مذاکرات با کشورهای اروپایی و ایالات متحده آمریکا در چارچوب مسائل هستهای و سایر موضوعات راهبردی است. چنانچه روابط ایران با کشورهایی که در حال حاضر مناسبات مطلوبی با جمهوری اسلامی ندارند، بهبود نیابد و از وضعیت تنشآلود خارج نشود، نمیتوان انتظار داشت که فضای اقتصادی کشور به ثبات و شکوفایی برسد. این بهبود الزاماً به معنای برقراری کامل روابط دیپلماتیک با تمامی کشورها نیست؛ بلکه حتی یک اعلام رسمی مبنی بر تمایل به کاهش تنشها و احترام متقابل میتواند گام مؤثری در مسیر اعتمادسازی باشد. بهعنوان مثال، میتوان موضعی اتخاذ کرد که ضمن پذیرش جایگاه ایالات متحده بهعنوان یک قدرت جهانی، اعلام شود که جمهوری اسلامی ایران قصد آسیبرسانی به آن را ندارد و متقابلاً انتظار دارد که از سوی آن کشور نیز مورد تعرض قرار نگیرد. چنین موضعی، بدون الزام به برقراری روابط دیپلماتیک، میتواند زمینهساز کاهش تخاصم و تنش باشد. این نوع موضعگیری، مشابه رفتار بسیاری از کشورها در روابط بینالملل است که بدون درگیری مستقیم، صرفاً از برقراری ارتباط خودداری میکنند. مهم آن است که قطع ارتباط، به تخاصم و درگیری فعال تبدیل نشود؛ چرا که تخاصم، هزینهزا است و تبعات آن میتواند شامل تحریم، جنگ، و خسارتهای اقتصادی و اجتماعی گسترده باشد.
جایگزینی گفتوگو بهجای درگیری، همواره نتایج پایدارتری به همراه دارد
وکیلی با بیان اینکه در روابط بینالملل، همانگونه که در تعاملات انسانی نیز مشاهده میشود، جایگزینی گفتوگو بهجای درگیری، همواره نتایج پایدارتری به همراه دارد اظهار داشت: ورود به منازعات فعال، نهتنها موجب آسیبهای مستقیم میشود، بلکه ظرفیتهای اقتصادی کشور را نیز بهشدت محدود میسازد. در پاسخ به این پرسش که چشمانداز آینده اقتصاد کشور چگونه خواهد بود، باید تأکید کرد که تعیین تکلیف روابط دیپلماتیک با قدرتهای جهانی، بهویژه ایالات متحده، نقش تعیینکنندهای دارد. نمیتوان واقعیتهای موجود را نادیده گرفت؛ آمریکا همچنان قدرت اول اقتصادی و نظامی جهان است، و تعامل با آن، حتی در سطح غیررسمی، میتواند تأثیرات قابل توجهی بر وضعیت اقتصادی کشور داشته باشد. نمونه بارز این رویکرد را میتوان در رفتار کشورهایی نظیر چین مشاهده کرد. با وجود تفاوتهای ایدئولوژیک و سیاسی، چین روابط تجاری گستردهای با ایالات متحده دارد و سالانه صدها میلیارد دلار کالا صادر و وارد میکند. این کشور، بدون ورود به درگیریهای نظامی، توانسته است جایگاه خود را بهعنوان یکی از بزرگترین اقتصادهای جهان تثبیت کند. حتی در موضوعات حساس مانند تایوان، چین از درگیری مستقیم با آمریکا پرهیز کرده و تمرکز خود را بر توسعه اقتصادی و نفوذ تجاری در بازارهای جهانی قرار داده است.
مسیر توسعه اقتصادی کشور، نیازمند بازنگری در نحوه تعامل با جهان، کاهش تنشهای غیرضروری، و بهرهگیری از ظرفیتهای دیپلماسی اقتصادی است
حفظ و تقویت روابط دیپلماتیک و سیاسی با کشورهای همسایه و منطقه، نهتنها یک ضرورت راهبردی، بلکه پیششرطی برای ثبات اقتصادی و اجتماعی کشور است
وی افزود: چین با بهرهگیری از ابزارهای اقتصادی، نفوذ سیاسی و دیپلماتیک خود را نیز گسترش داده است. بهعنوان مثال، در کشورهایی مانند سریلانکا، که توان بازپرداخت بدهیهای خود را ندارند، چین با در اختیار گرفتن مدیریت بنادر و زیرساختها، عملاً حضور اقتصادی و سیاسی خود را تثبیت کرده است. این نوع دیپلماسی اقتصادی، نمونهای از هوشمندی راهبردی در عرصه بینالملل است که میتواند الگویی برای سایر کشورها نیز باشد. در نهایت، مسیر توسعه اقتصادی کشور، نیازمند بازنگری در نحوه تعامل با جهان، کاهش تنشهای غیرضروری، و بهرهگیری از ظرفیتهای دیپلماسی اقتصادی است. تنها در چنین شرایطی میتوان انتظار داشت که اقتصاد کشور از رکود خارج شده و به سمت رشد پایدار حرکت کند. در روابط بینالملل، بهویژه در تعامل با کشورهای همسایه، اتخاذ رویکردهای تنشزا نهتنها دستاوردی مطلوب نخواهد داشت، بلکه میتواند پیامدهای سنگینی برای امنیت، اقتصاد و معیشت مردم به همراه داشته باشد. درگیری با کشوری که منابع آبی مشترک با ایران دارد، ممکن است منجر به محدودسازی جریان آب در مبادی ورودی شود و در نتیجه، استانهای متعدد کشور با بحران کمآبی مواجه گردند. این مسئله، نهتنها تهدیدی برای کشاورزی و سلامت عمومی است، بلکه تبعات اجتماعی و اقتصادی گستردهای نیز در پی خواهد داشت. از سوی دیگر، قطع روابط اقتصادی با کشورهای همسایهای که مرزهای مشترک با ایران دارند، نظیر ترکیه، عراق، افغانستان یا پاکستان، میتواند فعالیتهای تجاری مرزنشینان را بهطور کامل مختل کند. این فعالیتها، که سالانه میلیونها نفر را بدون تحمیل بار مالی بر دولت، در چرخه اقتصادی کشور فعال نگه میدارند، در صورت توقف، موجب افزایش فشار بر دولت برای تأمین معیشت این جمعیت خواهد شد. در چنین شرایطی، مهاجرت گسترده مرزنشینان به حاشیه شهرهای بزرگ و افزایش تقاضا برای خدمات عمومی، چالشهای جدی در حوزه مدیریت شهری و رفاه اجتماعی ایجاد خواهد کرد. بنابراین، حفظ و تقویت روابط دیپلماتیک و سیاسی با کشورهای همسایه و منطقه، نهتنها یک ضرورت راهبردی، بلکه پیششرطی برای ثبات اقتصادی و اجتماعی کشور است. هرگونه تقابل یا تنش، بهویژه در شرایط فعلی، میتواند زنجیرهای از بحرانها را فعال کند که مدیریت آنها مستلزم صرف منابع گسترده و زمان طولانی خواهد بود.
