شفقنا- رئیس انجمن علمی فقه و حقوق اسلامی حوزه گفت: موسیقی امروز تنها ابزار لهو و لعب نیست، بلکه میتواند به ابزاری در خدمت دین تبدیل شود. نباید همچنان با نگاه قدیمی و کلیشهای به موسیقی بنگریم. وقتی با سیاست بسته، همهچیز را ممنوع کنیم، عملاً فضا را به رسانههای بیگانه واگذار کردهایم.
به گزارش شفقنا به نقل از روابط عمومی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، آیتالله ابوالقاسم علیدوست در سلسله نشستهای تخصصی «نسبت دین و حوزههای علمیه با موسیقی پس از انقلاب اسلامی» که در دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی و با همکاری پژوهشگاه فقه معاصر برگزار شد، به موضوع «عناصر جدید در موضوعشناسی موسیقی و رویکردهای نو در فقه موسیقی» پرداخت و تأکید کرد: عنوان «عناصر جدید در موضوعشناسی موسیقی و رویکردهای نو در فقه موسیقی» از دو بخش مستقل تشکیل شده است. نباید این دو مفهوم را با یک عطف ساده به هم پیوند داد، زیرا هر یک دارای معنا و بار علمی جداگانهای است.
وی با اشاره به تفاوت «موضوعشناسی» و «مصداقشناسی» تصریح کرد: گاه سخن از عناصر جدید موسیقی است، اما باید مشخص شود که آیا مراد، شناسایی مصادیق جدید در عرصه موسیقی است یا بررسی عناصر نو در موضوع فقهی موسیقی. اگر مقصود، بررسی مصادیق خارجی است، این مسئله از حوزه فقه خارج است و بر عهده کارشناسان موسیقی و هنر است. اما اگر هدف، تحلیل موضوع فقهی موسیقی است، این از وظایف فقه و فقیه است.
عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم افزود: موضوع در فقه، آن چیزی است که حکم شرعی بر آن بار میشود و از دل ادله شرعی چون قرآن و سنت استخراج میشود. در مقابل، مصداق امری خارجی است و تشخیص آن نیازمند تخصصهای غیر فقهی است.
وی با اشاره به مثالهایی از فقه شیعه افزود: در فقه ما، «غنا» به آوازخوانی بدون همراهی آلات موسیقی گفته میشود، و «موسیقی» به نواختن آلات اطلاق میشود. این دو اصطلاح در عرف عمومی ممکن است معانی متفاوتی داشته باشند، اما در فقه باید با دقت معنای فنی آنها را مدنظر قرار داد.
وی ادامه داد: از نگاه شیخ انصاری، غنا بهخودیخود موضوع حرمت نیست؛ بلکه اگر همراه با ویژگیهایی مانند لهو، ضلال یا ابزار گمراهی باشد، مشمول حکم حرمت میشود. بر این اساس، ممکن است یک پدیده از نظر ظاهری «غنا» تلقی شود اما حرام نباشد و برعکس، یک عمل فاقد شکل ظاهری غنا باشد ولی مصداق حرام باشد.
استاد علیدوست با اشاره به تحولات اجتماعی و فرهنگی معاصر اظهار داشت: یکی از موضوعات جدید، تلقی موسیقی بهعنوان ابزار سیاسی، رسانهای یا تبلیغی است. ممکن است از موسیقی برای تحقیر ملتها و سلطه فرهنگی استفاده شود و یا بالعکس، در خدمت هدایت انسانها و تقویت مفاهیم الهی بهکار رود. این کارکرد دوسویه، پرسشی جدید را در فقه پدید آورده و نیازمند بررسی عمیق است. در سالهای اخیر، بحث استفاده از برخی انواع موسیقی اگر فاسد تلقی شوند در چارچوب قاعده «دفع افسد به فاسد» نیز مطرح شده است؛ مسئلهای که در منابع فقهی متقدم کمتر دیده میشود. این رویکرد میکوشد از ابزارهای فرهنگی با رعایت حدود شرعی برای کاهش آسیبهای بزرگتر اجتماعی استفاده کند.
وی با اشاره به تجربیات علمی 10ساله در این حوزه گفت: آنچه فقه موسیقی را امروز به میدان بحث میکشاند، صرفاً تنوع مصادیق نیست، بلکه پیدایش عناصر و کارکردهای جدید در ماهیت آن است. فقه باید بتواند با حفظ انضباط اجتهادی، به این حوزه ورود کرده و تحلیلهای متقن و روزآمد ارائه دهد.
استاد حوزه علمیه قم در ادامه به بررسی تحلیلی عناصر جدید در موضوعشناسی موسیقی پرداخت و تأکید کرد: فقه نمیتواند نسبت به تحولات فرهنگی و رسانهای بیتفاوت باشد، بهویژه در حوزههایی چون موسیقی و رسانه.
وی با اشاره به چالشهای صداوسیما در مواجهه با موج فیلمها و موسیقیهای مبتذل گفت: اگر سیاستگذاری عاقلانهای برای حفظ مخاطب اتخاذ نشود، آنها به سمت رسانههایی خواهند رفت که هیچ تعهدی به ارزشهای ما ندارند. ما باید این واقعیت را در موضوعشناسی وارد کنیم. وقتی با سیاست بسته، همهچیز را ممنوع کنیم، عملاً فضا را به رسانههای بیگانه واگذار کردهایم. این همان بحث دفع افسد به فاسد در فقه است که باید جدی گرفته شود.
وی خاطرنشان کرد: موسیقی امروز تنها ابزار لهو و لعب نیست، بلکه میتواند به ابزاری در خدمت دین تبدیل شود. نباید همچنان با نگاه قدیمی و کلیشهای به موسیقی بنگریم. امروز برخی از اصواتی که از «رسانه ملی» پخش میشود، در دهههای گذشته ممنوع تلقی میشدند، اما حالا با معیارهای جدید تطبیق داده شدهاند. این یعنی تحول در نگاه فقهی و فرهنگی، گرچه گاهی این تحولات در عمل و به اجبار شرایط روی میدهد.
وی به ماجرای تاریخی دیدار رسانههای استان گیلان با امام خمینی(ره) اشاره کرد و گفت: در آن جلسه از امام خواستند که اجازه دهند محتوای رسانهای تنها محدود به قرآن و مداحی نباشد. پاسخ امام هم این بود که شما باید سطح فکر و فرهنگ مردم را بالا ببرید، نه اینکه خودتان کوتاه بیایید.
وی با هشدار نسبت به رویکردهای ژورنالیستی در فقه اظهار داشت: نظریهپردازی خوب است، اما باید با انضباط فقهی باشد، نه پوپولیسم رسانهای. بزرگان فقه مانند شیخ انصاری و محقق سبزواری مسیرهایی را باز کردهاند که قابل تأمل و توسعه هستند.
علیدوست به تحلیل دیدگاههای محقق سبزواری و شیخ انصاری درباره غنا و موسیقی پرداخت و گفت: سبزواری معتقد بود که آنچه حرام است، مقارنات فاسد موسیقی است، نه نفس صوت یا صدا. و شیخ انصاری نیز حرمت غنا را از ذات صدا برداشت و آن را مشروط به لهو بودن دانست.
وی با تأکید بر سنگینی رسالت رسانه ملی و متولیان فرهنگ دینی گفت: امروز موضوعشناسی موسیقی با عناصر نو روبهرو شده و فقه نمیتواند نسبت به این تحولات، واکنشی خنثی یا یکسویه داشته باشد. باید واقعبینانه، منضبط و در عین حال نوآورانه به آن پرداخت.
وی با اشاره به موضوع غنا و مبانی فقهی مرتبط با آن، تأکید کرد: مسئله غنا از جمله موضوعات پیچیده و پرچالش در فقه است که به رغم ظاهر اجماعی آن، نیازمند کار و بازخوانی مجدد است. وقتی میگویم این مسئله نیازمند بررسی است، نباید گمان کرد که بهتازگی به آن اندیشیدهام. بلکه بارها به منابع قرآنی و روایی رجوع کردهام و با احتیاط و تقوا سخن میگویم. اعتقاد دارم مسئله غنا میتواند با رویکرد جدید، تحولی اساسی در فقه هنر ایجاد کند.
وی با تشریح سیر استدلال فقهای شیعه در مورد حرمت غنا افزود: فقها بر حرمت غنا اجماع دارند؛ اما اجماعی که «فیالجمله» است تا اگر مواردی استثنا یافت شود، راه بسته نباشد. در این مسیر، به سراغ لغت میروند و تا یازده معنا برای غنا ذکر میکنند، نظیر صوت مطرب، صدای سبککننده، صدای مناسب مجالس لهو و لعب. دلیل دوم بر حرمت غنا، روایات است. مانند روایت محمد بن مسلم که از امام محمدباقر(ع) نقل میکند: «غنا وعده آتش دارد.»در ادامه، امام باقر(ع) آیه ۶ سوره لقمان را تلاوت میکنند که میفرماید: وَ مِنَ النّاسِ مَن یَشتَری لَهوَ الحَدیث…
استاد حوزه علمیه قم در ادامه با تحلیل آیه مذکور، گفت: این آیه تنها به صوت نمیپردازد، بلکه از لهو الحدیث سخن میگوید؛ مفهومی که به محتوا اشاره دارد. پس بهنظر میرسد امام محمدباقر(ع) با قرائت این آیه، تأکید داشتهاند که عنصر محتوای گمراهکننده در حرمت غنا نقش دارد، نه صرف صوت مطرب. من نمیخواهم مدعی یک نظریه نهایی باشم؛ بلکه پیشنهاد میکنم روی مسئله کار شود. این پیشنهاد را مبتنی بر مراجعه مکرر به منابع و تحلیل اجتهادی مطرح میکنم. اگر صدای من به بزرگان برسد، میتوانند کرسی بررسی و نقد تشکیل دهند و از این مسیر، آنچه که حکم واقعی خداوند است روشنتر شود.
وی در تبیین دیگر ابعاد فقهی موضوع غنا گفت: در تعریف رایج فقهی، محتوا مهم نیست؛ یعنی چه قرآن خوانده شود، شعر حافظ یا سعدی، تا زمانی که صوت مطرب باشد، موضوع غنا صادق است. همچنین قصد خواننده و حتی نتیجه اجرای موسیقی نیز ملاک نیست. بلکه آنچه در تعریف آمده، صوت لهوی و مطرب است که موجب خفت و سبکسری شود. در آیه مورد بحث، خداوند لهو الحدیث را موجب انحراف از راه خدا و استهزا به دین میداند. بنابراین، محتوا در این آیه نقش اصلی دارد. حال باید بررسی کرد که آیا میتوان این آیه را به طور کامل بر غنا حمل کرد یا خیر؟ چرا که غنای فاخر و دارای محتوای عمیق، در شمول لهو الحدیث قرار نمیگیرد.
وی با اشاره به شأن نزول آیه لهو الحدیث گفت:نضر بن حارث، از مخالفان پیامبراکرم(ص) بود که از ایران داستانهای رستم و اسفندیار را تهیه کرده و در مکه برای مردم میخواند تا آنان را از شنیدن قرآن باز دارد. در شأن نزول آیه آمده که این کار او مصداق لهو الحدیث بود. این شأن نزول به ما میفهماند که محتوای باطل و هدف گمراهسازی، در لهو الحدیث نقش اساسی دارد.
عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم با بیان اینکه باید نگاه جامعتری به مسئله غنا داشت، افزود: باید بررسی کنیم که آیا میتوان روایات را با این نگاه تفسیر کرد که تنها صوت مطرب کافی نیست، بلکه محتوای آن نیز در صدق عنوان غنا مؤثر است؟ این مسیر، امکان بازنگری دقیق علمی را فراهم میسازد. اگر به نتیجه رسیدیم که تحلیل کنونی کامل نیست، باید آن را اصلاح کنیم و اگر بهحقانیت نظر مشهور رسیدیم، محکمتر آن را تبیین کنیم. هیچ ایرادی ندارد که در فقه، اجتهاد به بازبینی مستمر منجر شود.
وی با دعوت از طلاب و دانشپژوهان برای ورود به فقه هنر اظهار داشت: موضوعاتی مانند موسیقی و غنا، ظرفیتهای جدی برای پژوهشهای سطح عالی حوزه دارند. رسالهها و پایاننامههای سطح سه و چهار حوزه باید به این مسائل بپردازند. چهار جلد کتاب فقه هنر که در نشست فقه هنر معرفی شده، بخشی از نیاز علمی طلاب را پاسخ میدهد.
این استاد حوزه علمیه در پایان خاطرنشان کرد: در ادامه سلسله نشستها، بررسی سیاستگذاری موسیقی در جمهوری اسلامی و تحلیل مبانی فقهی رهبر انقلاب درباره موسیقی در دستور کار قرار دارد. از همه اساتید، پژوهشگران و طلاب دعوت میکنم که در این جلسات مشارکت فعال داشته باشند.
