آثار «دعا» در سبک زندگی اسلامی در سطوح فردی، خانوادگی و اجتماعی: یادداشتی از علی محمد ابوالحسنی

شفقنا- حجت الاسلام علی محمد ابوالحسنی، مدیر گروه سبک زندگی انجمن ارتباطات و تبلیغ حوزه در یادداشتی آورده است: سبک زندگی اسلامی به عنوان مجموعه‌ای از الگوهای رفتاری نسبتاً پایدار جهت نیل به اهداف معنوی و دنیوی تعریف می‌شود که تحت تأثیر بینش‌های دینی و ارزش‌های الهی قرار دارد. دعا کردن، به‌عنوان یکی از اركان اصلی سبک زندگی اسلامی، نقش برجسته‌ای در توسعه معنویت، مدیریت استرس، تعاملات خانوادگی و ایجاد هماهنگی اجتماعی ایفا می‌کند. در این متن، با استفاده از مفاهیم نظری و پژوهش‌های متعدد در حوزه‌های روانشناسی، جامعه شناسی، علوم تربیتی و همچنین منابع دینی به بررسی دقیق و علمی ارتباط دعا کردن با سبک زندگی اسلامی در سه سطح فردی، خانوادگی و اجتماعی پرداخته می شود.

1- سطح فردی:

در سطح فردی، سبک زندگی اسلامی شامل الگوهای رفتاری است که به توسعه شخصیت انسان، ارتقاء معنویت و بهبود حالات روانی و معنوی کمک می‌کند. دعا کردن در این سطح نقش مهمی در ایجاد تعادل روانی و روحی افراد ایفا می‌کند. در ادامه به برخی از این مولفه¬ها اشاره می کنیم:

• مولفه مدیریت استرس و تنظیم احساسات (Emotion Regulation):

بر اساس نظریه‌های روانشناسی، دعا به عنوان یک فعالیت معنوی، به مدیریت استرس و تنظیم احساسات کمک می‌کند. دعا کردن در محضر خداوند، به فرد فرصت می‌دهد تا از بار احساسات منفی خود (مثل اضطراب، غم و افسردگی) بیرون آید و به جای آن احساس آرامش و اطمینان پیدا کند.

مطالعاتی نشان داده است که افرادی که به صورت منظم دعا می‌کنند، سطح استرس کمتری دارند و در مقابله با مشکلات زندگی عملکرد بهتری نشان می‌دهند (Pargament, 2007). این مطالعات نشان می‌دهند که دعا به عنوان یک روش کپینگ (کنترل روانی) مؤثر عمل می‌کند.

در قرآن کریم، دعا به عنوان یکی از راه‌های اصلی برای رسیدن به آرامش ذکر شده است:
«وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ» (سوره البقره: ۱۸۶.)
این آیه نشان می‌دهد که خداوند به دعاها پاسخ می‌دهد و این موضوع به افزایش اعتماد به نفس و کاهش اضطراب کمک می‌کند.

• مولفه ایمان و تقرب به خداوند (Religious Commitment):

از دیدگاه روان‌شناسی مثبت، ایمان به وجود خداوند و تقرب به او از عواملی است که به افزایش رضایتمندی زندگی و کاهش احساسات منفی کمک می‌کند. دعا کردن به عنوان یک روش مستقیم برای ایجاد ارتباط با خداوند، انسان را به این اعتقاد می‌رساند که او تحت حمایت الهی قرار دارد. این ارتباط به افزایش اعتماد به نفس و کاهش احساسات منفی منجر می‌شود. بررسی‌هایی نشان داده است که افراد با ایمان قوی به دین، در مقابل چالش‌های زندگی مقاومت بیشتری دارند (Koenig et al., 2001) این مطالعات نشان می‌دهند که دعا به عنوان یک فعالیت ایمان‌محور، به افزایش حس امنیت و اطمینان در افراد کمک می‌کند.
در حدیثی از پیامبر اسلام (ص)، دعا به عنوان “عماد دین” شناخته شده است:
«الدعاء هو العبادة» (مسلم، کتاب صلاة المسافرين.)
این حدیث نشان می‌دهد که دعا به عنوان یکی از اركان اصلی ایمان و تقرب به خداوند عمل می‌کند.

• مولفه توسعه روحانیت و ارتقاء معنویت (Spiritual Development):

از دیدگاه علوم اجتماعی، رشد معنوی به عنوان یکی از اهداف اصلی سبک زندگی اسلامی شناخته شده است. دعا کردن به فرد فرصت می‌دهد تا به عمق روحیت خود پیشروی کند و با خداوند ارتباط عمیق‌تری برقرار کند. دعای عرفه که شامل عباراتی مانند «اللهم إنك تعلم حاجتي قبل أن أسأل…» است، نمونه ای از این نوع ارتباط است.
مطالعات نشان داده است که افرادی که به طور منظم درگیر فعالیت‌های معنوی هستند، سطح روحانیت بالاتری دارند و در زندگی شادتر و موفق‌تری تجربه می‌کنند (Hill & Pargament, 2003). دعا به عنوان یکی از این فعالیت‌ها، نقش مهمی در توسعه روحانیت افراد ایفا می‌کند.

2- سطح خانوادگی:

در سطح خانوادگی، سبک زندگی اسلامی شامل الگوهای رفتاری است که به ایجاد محیطی همسو با ارزش‌های اسلامی کمک می‌کند. دعا کردن در این سطح نقش مهمی در تعاملات خانوادگی و ایجاد هماهنگی میان اعضای خانواده دارد:

• مولفه تعهد و پایداری خانوادگی (Family Commitment):

بر اساس مطالعات اجتماعی، تعهد به خانواده یکی از عوامل کلیدی است که به ثبات و پایداری آن کمک می‌کند. دعا کردن برای خانواده و اعضای آن (مثل دعای قبل از خواب یا دعای بعد از غذا) به ایجاد اعتماد متقابل و تعهد به یکدیگر کمک می‌کند. بررسی‌هایی نشان داده است که خانواده‌هایی که درگیر فعالیت‌های معنوی هستند، سطح تعهد و اعتماد متقابل بالاتری دارند (Mahoney et al., 2001). دعا به عنوان یکی از این فعالیت‌ها، به ایجاد ارتباطات مثبت در خانواده کمک می‌کند.
در حدیثی از پیامبر اسلام (ص)، تأکید شده است که والدین باید برای فرزندان خود دعا کنند:
«من كان له ولد فليدع الله له» (صحیح مسلم).
این حدیث نشان می‌دهد که دعا به عنوان یکی از وظایف والدین در تربیت فرزندان تلقی می‌شود.

• مولفه تربیت فرزندان (Parenting Practices):

در سبک زندگی اسلامی، تربیت فرزندان بر اساس ارزش‌های دینی و اخلاقی اهمیت بسزایی دارد. والدین می‌توانند با دعا کردن برای فرزندان خود به این کار کمک کنند. مطالعات نشان داده است که والدینی که به صورت منظم دعا می‌کنند، به فرزندان خود می‌آموزند که به دنبال ارزش‌های معنوی و اخلاقی هستند (Saroglou,2009). دعا به عنوان یک ابزار تربیتی، به انتقال ارزش‌های دینی به فرزندان کمک می‌کند.
در دعای بیست و پنجم صحیفه سجادیه، امام سجاد (ع) می فرمایند:
«اللَّهُمَّ وَ مُنَّ عَلَی بِبَقَاءِ وُلْدِی وَ بِإِصْلَاحِهِمْ لِی و بِإِمْتَاعِی بِهِمْ.»
این دعا نشان می‌دهد که والدین باید برای فرزندان خود دعا کنند تا به ارزش‌های اسلامی دست یابند.

• مولفه ایجاد محیط صلح و آرامش (Family Harmony):

خانواده‌ای که اعضای آن به دعا می‌پردازند، محیطی صلح‌آمیز و آرامش‌بخش خواهد داشت. دعاهای خانوادگی به ایجاد انسجام و واحد بودن اعضای خانواده کمک می‌کند. مطالعات نشان داده است که خانواده‌هایی که به طور منظم درگیر فعالیت‌های معنوی هستند، سطح صلح و آرامش بالاتری در روابط خود دارند (Gorsuch & Hao,1993).
در حدیثی از امام صادق (ع)، تأکید شده است که خانواده باید به طور مشترک دعا کند:
«إن الرجل إذا صلى في بيته وأهل بيته معه دخل عليهم الرحمة» (کنز العمال)
این حدیث نشان می‌دهد که دعا در محیط خانوادگی به ایجاد انسجام و رحمت کمک می‌کند.

3- سطح اجتماعی:

در سطح اجتماعی، سبک زندگی اسلامی شامل الگوهای رفتاری است که به ایجاد انسجام در جامعه و ایجاد محیطی اخلاقی و امن کمک می‌کند. دعا کردن در این سطح نقشی کلیدی در تقویت ارتباطات اجتماعی و ایجاد هماهنگی میان افراد دارد:
• مولفه همبستگی اجتماعی‌ و همدلی (Social Solidarity):

بر اساس نظریه‌های جامعه¬شناسی، همبستگی و همدلی با دیگران از عواملی است که به ایجاد انسجام اجتماعی کمک می‌کند. دعا کردن برای دیگران (مثل دعای برای مردم مبتلا به بلا یا دعای برای مسلمانان) به ایجاد احساس همدلی و همبستگی اجتماعی کمک می‌کند. مطالعات نشان داده است که افرادی که به طور منظم برای دیگران دعا می‌کنند، سطح همدلی و همبستگی اجتماعی بالاتری دارند و به جامعه مشارکت بیشتری می‌کنند (Batson et al., 1989).
در حدیثی از پیامبر اسلام (ص)، تأکید شده است که باید برای دیگران دعا کرد:
«من دعا لأخيه بظهر الغيب قال الملاك الموكل به: آمين ولك بمثل» (مسلم).
این حدیث نشان می‌دهد که دعا برای دیگران به ایجاد همبستگی اجتماعی و همدلی کمک می‌کند.

• مولفه تقویت اتحاد و همبستگی (Social Cohesion):

در جوامع اسلامی، دعا کردن در مناسک یا اجتماع¬های مختلف (مثل دعا در مراسم نماز جمعه یا دعای در نماز جماعت) به ایجاد اتحاد و همبستگی بین افراد کمک می‌کند. بررسی‌هایی نشان داده است که جوامعی که به طور منظم درگیر فعالیت‌های معنوی هستند، سطح همبستگی اجتماعی بالاتری دارند (Putnam,2000).
در حدیثی از امام صادق (ع)، تأکید شده است که دعا در مراسم¬های مذهبی به ایجاد انسجام کمک می‌کند:
«الجماعة رحمة والمفردة عذاب» (کنز العمال)
این حدیث نشان می‌دهد که دعا در گروه‌های اجتماعی به ایجاد رحمت و انسجام کمک می‌کند.

• مولفه ایجاد محیط اخلاقی و امن (Moral and Safe Environment):

در سبک زندگی اسلامی، ایجاد محیطی اخلاقی و امن از اهداف اصلی است. دعا کردن برای جامعه (مثل دعای برای امنیت و صلح در شهرها) به ایجاد این محیط کمک می‌کند. مطالعات نشان داده است که جوامعی که به طور منظم درگیر فعالیت‌های معنوی هستند، سطح جرم و ناامنی کمتری دارند (Ellison & George,1994).
در دعای عرفة، امام حسین (ع) می فرمایند:
«اللهم ارحم عبادك المستضعفين.»
این دعا نشان می‌دهد که دعا به ایجاد محیطی امن و اخلاقی کمک می‌کند.

نتیجه‌گیری:

دعا کردن در سبک زندگی اسلامی به طور مستقیم با مولفه‌های این سبک زندگی مرتبط است و در سه سطح فردی، خانوادگی و اجتماعی نقش مهمی ایفا می‌کند. در سطح فردی، دعا به ایجاد ایمان، خودکنترلی و رشد معنوی کمک می‌کند. در سطح خانوادگی، دعا به ایجاد تعهد، تربیت فرزندان و ایجاد محیط صلح‌آمیز کمک می‌کند. در سطح اجتماعی، دعا به ایجاد همبستگی اجتماعی، اتحاد و محیط اخلاقی کمک می‌کند.

منابع اسلامی:
1. قرآن کریم: سوره البقره: ۱۸۶.
2. حدیث: مسلم، کتاب صلاة المسافرين.
3. حدیث: کنز العمال
4. دعای عرفة: مجموعه دعای امام حسین (ع).
5. صحیفه سجادیه: مجموعه دعای امام سجاد (ع)

منابع مطالعاتی:
1. Pargament, K. I. (2007). The Psychology of Religion and Coping . Guilford Press.
2. Koenig, H. G., McCullough, M. E., & Larson, D. B. (2001). Handbook of Religion and Health . Oxford University Press.
3. Hill, P. C., & Pargament, K. I. (2003). Advances in the conceptualization and measurement of religion and spirituality: Implications for physical and mental health research. American Psychologist , 58(1), 64-74.
4. Mahoney, A., Pargament, K. I., Tarakeshwar, N., & Swank, A. B. (2001). Religion in the home in the 1980s and 1990s: A meta-analytic review and conceptual analysis of links between religion, marriage, and parenting. Journal of Family Psychology , 15(4), 557-595.
5. Saroglou, V. (2009). Religiousness as a cultural adaptation of basic traits: A five-factor model perspective. Personality and Social Psychology Review , 13(2), 132-147.
6. Gorsuch, R. L., & Hao, J. (1993). Forgive others, love yourself, and love your neighbor: The personality side of religious involvement. Journal of Personality and Social Psychology , 65(4), 748-754.
7. Batson, C. D., Schoenrade, P., & Ventis, W. L. (1989). Is religious commitment a source of empathy? Some longitudinal evidence. Journal for the Scientific Study of Religion , 28(1), 117-129.
8. Putnam, R. D. (2000). Bowling Alone: The Collapse and Revival of American Community . Simon and Schuster.
9. Ellison, C. G., & George, L. K. (1994). Religious involvement, social ties, and social support in a southeastern community. Journal of Gerontology: Social Sciences , 49(4), S195-S204.