شفقنا- استاد قاضی زاده بیان کرد: براساس سیره و اندیشه امیرمومنان علی(ع) «عدل و عدالت» به معنای موزون بودن و متناسب بودن و استواری معنا می شود و طبعاً میتوان این تناسب و موزون بودن را در حکومت نیز تطبیق و در جوامع کنونی مورد توجه قرار داد.
وی گفت: امروز در کنار عدالت اقتصادی، باید مفاهیم عدالت فرهنگی، عدالت سیاسی و عدالت اجتماعی مورد توجه قرار گیرد، اگر شما با قوانینی برخی را بیش از دیگران در مسیر ورود به دانشگاه و مهارت آموزی تقویت کردید، این مسئله منافی با عدالت در فرهنگ و علم آموزی است. یا براساس توجه به عدالت در عرصه حقوق دیجیتال باید همه افراد امکان دسترسی به منابع علمی، اطلاعاتی و اقتصادی را داشته باشند و بستن برخی از سکوهایی که میتواند مردم را در مسیر آگاهی بیشتر علمی و اقتصادی قرار بدهد، ظلم به حقوق انسانها تلقی میشود.
در ادامه متن کامل گفت وگوی شفقنا با آیت الله کاظم قاضی زاده را می خوانید:
چگونه میتوان اصول عدالتمحور امام علی (ع) را در جوامع مدرن امروزی بازخوانی و تطبیق کرد؟
شاید بتوان گفت که عدالت یک عنوان روشن و فرا زمان و فرا مکان است و تطبیق آن در جوامع امروزی دشواری چندانی نخواهد داشت یا به تعبیر دیگر برخی از عرصههایی که در عدالت اجتماعی حکمرانی در جوامع جدید مطرح است به عینه در دورانهای گذشته نیز مطرح بوده و در برخی از فضاهای جدیدی که امروزه پیش آمده نیز میتوان با توجه به مفهومی که برای عدالت میتوان در نظر گرفت در جوامع جدید آن را تطبیق داد و بازخوانی کرد؛ به عنوان مثال یکی از کاربردهای واژه عدالت به معنای موزون بودن و استواری است و در قرآن کریم آمده: «وَٱلسَّمَآءَ رَفَعَهَا وَ وَضَعَ ٱلۡمِيزَانَ». در روایتی از پیامبر عظیمالشأن اسلام نیز آمده است: «بِالْعَدْلِ قامَتِ السَّماواتُ وَ الاَرْضُ» و در تعبیری از امیرمومنان علی(ع) می خوانیم: «بالحَقِ قامَتِ السَّماواتُ وَ الاَرْضُ». در این عبارات «عدل و عدالت» به معنای موزون بودن و متناسب بودن و استواری معنا می شود، طبعاً میتوان این تناسب و موزون بودن را در حکومت نیز تطبیق و در جوامع کنونی مورد توجه قرار داد.
اگر در جوامع جدید، «تناسب» رعایت نشود، از مفهوم «عدالت» دوری جسته است
اگر در جوامع جدید، «تناسب» رعایت نشود، از مفهوم «عدالت» دوری جسته است، ولی اگر قرار باشد که تناسب و استحکام و موزون بودن رعایت شود، چنین کاربردی از عدالت که در قرآن و کلمات بزرگان دین نیز آمده، محقق شده است. به عنوان مثال در یک حکمرانی عادلانه باید تناسب بین مسئولیتها و اختیارات وجود داشته باشد؛ هر کسی اختیار بیشتری دارد، باید مسئولیت بیشتری داشته باشد، اما اگر قرار شد که افرادی اختیارات بیشتری داشته باشند ولی پاسخگوی مردم و پاسخگوی نمایندگان مردم و مطبوعات آزاد که رکن اساسی دموکراسی هستند، نباشند و از سوی دیگر افرادی اختیارات کمتری داشته باشند، اما پاسخگوی مسئولیتهای دیگران باشند، این «عدم تناسب» است و از عدالت به دور می باشد.
موزون بودن و تناسب را در جوامع امروزی در حوزههای دیگر نیز می توان مورد توجه قرار داد، یکی از آن موارد در توزیع امکانات عمومی جامعه در بخشهای مختلف است، اگر در برخی از بخشهای جامعه توزیع امکانات بسیار متفاوت با بخشهای دیگر بود، باز از تناسب به دور است و عدالت محوری امام علی علیه السلام به این معنا در جامعه پیاده نشده است.
چگونه میتوان آموزههای عدالتطلبانه امام علی (ع) را به عنوان مبنایی برای مقابله با تبعیضهای جنسیتی، نژادی، و طبقاتی بهکار برد؟
یکی از عرصههای مهم عدالت که به عنوان کلیدی در بیانات حضرت علی(ع) هم آمده این است که باید عدالت را به منزله انصاف در نظر بگیریم؛ اگر عدالت به معنای انصاف است، بنابراین ما باید دیگران را جای خود تصور کنیم و خود را جای دیگران و بر اساس آن حکم کنیم و این کلید رفتاری مهمی است که در کلمات امیرالمومنین علیه السلام آمده است؛ به همین سبب میشود که در عرصههای اجتماعی مسئله تبعیض و فساد برداشته شود.
حضرت علی علیه السلام به فرزندشان امام حسن مجتبی(ع) میفرمایند: «برای دیگران چیزی را بپسند که برای خودت میپسندی و برای دیگران چیزی را مکروه (ناپسند) دار که برای خود آن را مکروه میداری.» و باز در حوزه حکومت به صراحت در موارد متعددی به این مسئله اشاره میکنند؛ مثلاً در نامهای به حاکم مصر مینویسند: «دوست بدار برای عامه و عموم مردم آن چیزی را که برای خودت و خانواده ات دوست داری و ناخشنود بدار برای آنها چیزی را که برای خودت و خانواده ات آن را ناخشنود میدانی.»
لذا کلید طلایی “توجه به دیگران به مانند توجه خود”، میتواند راهکار عملی خوبی باشد که تبعیض و فساد را از جامعه دور میکند؛ بر این اساس حضرت علی(ع) وقتی به حکومت رسیدند در برابر کسانی که از ایشان درخواست میکردند که به مانند خلیفه دوم و خلیفه سوم تبعیض در تقسیم بیت المال را ادامه بدهند، به صراحت فرمودند که اگر این مال برای خودم بود بین همه انسانها به تساوی تقسیم می کردم ، در حالی که این مال، مال خداست و من هرگز به جز تساوی در تقسیم بیت المال راه دیگری را نمیروم.
ریشه تبعیضهای جنسیتی، نژادی و طبقاتی
امروزه در جوامع کنونی ریشه تبعیضهای جنسیتی، نژادی و طبقاتی به همین نکته برمیگردد که ما برای خود و خودیها حق بیشتری قائل هستیم، آنها را تافته جدا بافتهای می دانیم، اما اگر به مانند امام علی علیه السلام معتقد باشیم که مردم دو دستهاند یا برادر دینی یا در خلقت مساوی و همه انسان هستند، این مبنا سبب میشود که بین خود و خودی و دیگران تمایزی قائل نشویم و به تبعیض های جنسیتی، نژادی و طبقاتی خاتمه دهیم.
آیا میتوان عدالت امام علی (ع) را بهعنوان مدلی برای سیاستهای پیشرفته جهانی در مقابله با بحرانهایی مانند فقر و مهاجرت بهکار گرفت؟
در کنار عدالت اقتصادی، باید مفاهیم عدالت فرهنگی، عدالت سیاسی و عدالت اجتماعی مورد توجه قرار گیرد
عدالت همچنانی که عرض کردم امروزه مصادیق جدیدتری را میتواند مورد توجه قرار بدهد و آن هم به خاطر پیچیدگیهایی است که در دنیای کنونی وجود دارد و پیشرفتهایی که در جهت علم و تکنولوژی و فناوریهای الکترونیکی پدید آمده است. در دورانهای گذشته وقتی از عدالت اجتماعی سخن گفته میشد، بیش از هر چیز، عدالت اقتصادی توزیعی به ذهن تبادر میکرد، مثلاً تقسیم عادلانه بیت المال به عنوان مظهری مهم از عدالت اجتماعی شناخته میشد، اما امروز و در دنیای جدید و حکمرانی های مدرن، عرصههای عدالت فقط در توزیع و در عرصه اقتصاد خلاصه نمیشود، عدالت اقتصادی عرصههای مختلف دیگری هم دارد، در کنار عدالت اقتصادی، باید مفاهیم عدالت فرهنگی، عدالت سیاسی و عدالت اجتماعی مورد توجه قرار گیرد.
به نظر میرسد یکی از مهمترین عرصههای عدالت در حال حاضر امکان رشد مساوی برای شهروندان در عرصههای مختلف علمی و سیاسی است؛ اگر شما با قوانینی برخی را بیش از دیگران در مسیر ورود به دانشگاه و مهارت آموزی تقویت کردید، این مسئله منافی با عدالت در فرهنگ و علم آموزی است چرا که همه افراد باید به طور مساوی امکان کسب مراتب علمی را داشته باشند.
اینکه متاسفانه بعضاً گفته میشود برای ورود به دانشگاهها بیش از ۲۰ عنوان اختصاصی وجود دارد و افرادی بدون داشتن آگاهیهای لازم و به صرف اینکه مثلاً پدرش در یک دانشگاهی درس میدهد ،یا پدرش در زمانی در جبهههای نبرد حضور داشته است یا عناوین مشابه که تعداد آن در قانون بسیار زیاد شده است، این افراد بدون آنکه صلاحیت بالایی در کسب مهارت داشته باشند، میتوانند در کنار فرزندان نخبه این کشور بنشینند و صندلی را برای نخبگان دیگر تنگ کنند! این رویه، خلاف عدالت آموزشی است و سبب تضعیف دانش و مهارت در کشور می شود. عملاً پزشک و مهندس و استاد دانشگاه برجسته کم می شود و افراد متوسط که با رانت به مراکز علمی وارد می شوند قدرت تولید علم را در سطح عالی ندارند.
چگونه میتوان آموزههای عدالت امام علی (ع) را به زبان مدرن و در قالب مفاهیمی مانند حقوق دیجیتال، یا توزیع عادلانه منابع بازتعریف کرد؟
براساس توجه به عدالت در عرصه حقوق دیجیتال باید همه افراد امکان دسترسی به منابع علمی، اطلاعاتی و اقتصادی را داشته باشند و بستن برخی از سکوهایی که میتواند مردم را در مسیر آگاهی بیشتر علمی و اقتصادی قرار بدهد، ظلم به حقوق انسانها تلقی میشود و باید از آنها جلوگیری کرد؛ اینکه آموزههای دینی ما عدالت را به منزله رعایت حقوق نیز معنا کرده اند، در اینجا معنادار میشود. امیرمومنان علی(ع) فرمودند: «به خدا سوگند بیت المال تاراج شده را هر کجا بیابم به صاحبان اصلی آن باز میگردانم، گرچه با آن ازدواج کرده یا کنیزانی خریده باشند زیرا در عدالت گشایش برای عموم مردم است.» این معنا از عدالت که امیرمومنان بازگرداندن حقوق جامعه ی پایمال شده و در اختیار افراد خاص قرار گرفته را مطرح میکنند، مفهوم مهمی از عدالت است که باید مورد توجه قرار بگیرد. امروز محروم کردن یک محقق از سکوهای علمی و منع کردن یک فعال اقتصادی مجازی از دسترسی به کاربران و اطلاعات لازم بیش از بستن آب و خاموش کردن برق به افراد ضرر می زند و قطعا منافی با عدالت و ظلمی بزرگتر است. اما متاسفانه بعضا با توجیهاتی نچسب و ضد عادلانه انجام می شود. باید از خود بپرسیم اگر امام علی علیه السلام امروز حاکم جامعه ما بود رفتاری چون رفتار ما را با مردم داشت یا به گونه ای دیگر بود؟