شفقنا – جنگافروزی اخیر اسرائیل در غزه، بار دیگر «دستورالعمل هانیبال» را که فرمانی بحثانگیز در بدنهی ارتش اسرائیل است، زیر ذرهبین افکار عمومی قرار داده است.
به گزارش شفقنا به نقل از میدل ایست آی، این دستورالعمل، استفاده از نیروی کوبنده را برای جلوگیری از اسارت سربازان اسرائیلی، حتی به قیمت جان خودشان، اجباری میداند. در این بررسی موشکافانه، تاریخچه، کاربرد، دلایل توجیهی، انتقادات و سرنوشت محتمل این دستورالعمل شدیدا مناقشهبرانگیز، واکاوی شده است.
پیشینه و پیدایش دستورالعمل
ریشههای دستورالعمل هانیبال را میتوان در رخدادهای تکاندهندهی تاریخ اسرائیل جستجو کرد. کشتار معالوت در سال ۱۹۷۴، که شبهنظامیان فلسطینی ۲۵ گروگان اسرائیلی، از جمله ۲۲ کودک مدرسهای را به قتل رساندند، و هواپیما ربایی عنتبه در سال ۱۹۷۶، که کماندوهای اسرائیلی بیش از ۱۰۰ گروگان در بند هواپیما ربایان هوادار فلسطین را آزاد کردند، باعث تحکیم یک رویکرد امنیتی در سطح ملی شد که اقدام نظامی قاطع را بر مذاکره در مواقع گروگانگیری ترجیح میداد.
اما محرک بیواسطهی این دستورالعمل، تجربیات جنگ لبنان در سال ۱۹۸۲ بود. اسارت تعدادی سرباز اسرائیلی به دست جبههی خلق برای آزادی فلسطین، به رهبری احمد جبریل، به توافق جبریل در سال ۱۹۸۵ انجامید. بر اساس این توافق، ۱۱۵۰ زندانی فلسطینی، از جمله چهرههای شاخصی چون شیخ احمد یاسین، بنیانگذار بعدی حماس، در ازای سه سرباز اسرائیلی آزاد شدند. این تبادل، اگرچه آزادی سربازان را به همراه داشت، اما یک مناقشه ملی را دربارهی «بهای» پرداخته شده برای بازگشت آنها برانگیخت. منتقدان معتقد بودند که این توافق، باعث آدمرباییهای آینده میشود و استراتژی بازدارندگی اسرائیل را تضعیف میکند. بنیامین نتانیاهو، سفیر وقت اسرائیل در سازمان ملل و نخستوزیر بعدی این کشور، از جملهی این منتقدان بود.
تنها چند ماه پس از توافق جبریل، حزبالله دو سرباز دیگر اسرائیل را به اسارت گرفت و بر نگرانیهای درون ارتش اسرائیل افزود. دستورالعمل هانیبال در سال ۱۹۸۶ توسط اعضای فرماندهی شمال ارتش اسرائیل، در همین فضای ترس و نا امیدی تدوین شد.
اصول بنیادین و اجرای دستورالعمل
دستورالعمل هانیبال، که به نام سردار کارتاژی معروف نامگذاری شده است، روندی را برای مقابله با اسارت احتمالی سربازان تعیین میکند. این دستورالعمل، به کارگیری نیروی نامتناسب را برای جلوگیری از ربایش، حتی به بهای جان سرباز در معرض اسارت، مجاز میشمارد. این نیرو میتواند شامل آتش سنگین توپخانه، حملات هوایی و ایجاد موانع جادهای باشد که به طور بالقوه، وضعیتی «بیبرنده» را هم برای ربایندگان و هم برای گروگانها ایجاد میکند. منطق حاکم بر این دستورالعمل، مقدم دانستن جلوگیری از تبدیل شدن سرباز به ابزار چانهزنی است، با این باور که صدمات روحی و پیامدهای استراتژیک اسارت، از خطری که متوجه سرباز انفرادی است، سنگینتر است.
دستورالعمل هانیبال در روز 7 اکتبر 2023
آشوب و استیصال ناشی از حملهی حماس در هفتم اکتبر، ارتش اسرائیل را بر آن داشت که «دستورالعمل هانیبال» را در ابعادی گسترده به کار گیرد. نوف ارز، از مقامات ارشد سابق نیروی هوایی اسرائیل، اجرای این دستورالعمل را تأیید کرد، که از چیرگی وحشتی عمیقی بر فرماندهی اسرائیل حکایت داشت. به گزارش روزنامهی هاآرتص به نقل از یک منبع آگاه، شرایط حاکم «هیستری مهارنشده» بود و هیچ تصویر روشنی از تعداد ربودهشدگان و موقعیت نیروهای اسرائیلی وجود نداشت. این آشفتگی به سلسلهای از حوادث تراژیک «آتش خودی» انجامید. گذرگاه ارز و پایگاه نظامی رَعیم، که هر دو مملو از سربازان اسرائیلی بودند، بارها هدف حملهی نیروهای خودی قرار گرفتند. ارتش بعدها اذعان کرد که از تلفات احتمالی نیروهای خود در این حملات بیاطلاع است.
دامنهی نفوذ دستورالعمل هانیبال تا دیوار مرزی میان اسرائیل و غزه نیز کشیده شد. در ابتدا به سربازان دستور داده شد تا مانع از ورود هرگونه خودرویی به نوار غزه شوند. این دستور به تدریج به فرمانی هولناک بدل شد: تبدیل منطقهی حصار به «میدان قتلعام». با فرارسیدن شب، دستورات شدت بیشتری یافت و سربازان اجازه یافتند که به هر جنبندهای در نزدیکی حصار شلیک کنند. این استفادهی بیضابطه از زور، پرسشهای جدی دربارهی تناسب عمل و بیاعتنایی به تلفات احتمالی غیرنظامیان برانگیخت.
سرنوشت افرات کاتز، گویای پیامدهای اجرای دستورالعمل هانیبال است. گزارش خود ارتش اسرائیل که در آوریل ۲۰۲۴ منتشر شد، اذعان داشت که یک بالگرد جنگی به خودرویی که گمان میرفت حامل گروگانگیران باشد، آتش گشوده است. اما این خودرو حامل گروگانهایی از جمله کاتز بود که در این حمله جان باخت.
حادثهی کیبوتص بئری نمونهی دیگری است. در حالی که ۱۵ گروگان اسرائیلی در خانهای محبوس بودند، سرتیپ باراک هیرام دستور شلیک تانک به ساختمان را صادر کرد و آشکارا احتمال تلفات غیرنظامیان را پذیرفت. توجیه او، «حمله، حتی به بهای جان غیرنظامیان»، منطق دستورالعمل هانیبال را برملا میکند. تنها دو گروگان از این حمله جان سالم به در بردند.
گزارش سازمان ملل که در ماه ژوئن منتشر شد، اقدامات اسرائیل را بیش از پیش محکوم کرد و نتیجه گرفت که به احتمال زیاد دستکم ۱۴ اسرائیلی عمداً به دست ارتش خود کشته شدهاند. از جمله زنی که هنگام ربوده شدن از نیر عوز، هدف آتش بالگرد اسرائیلی قرار گرفت.
حملات هفتم اکتبر، اولین نمونهی اجرای دستورالعمل هانیبال نبود. بدنامترین مورد استفادهی آن در جریان جنگ ۲۰۱۴ اسرائیل و حماس رخ داد. پس از ربوده شدن هدار گولدین، سرباز اسرائیلی، این دستورالعمل فعال شد و به بمباران ویرانگر رفح انجامید. این حمله، معروف به «جمعهی سیاه»، به مرگ ۱۳۵ فلسطینی، از جمله ۷۵ کودک، منجر شد.
تأثیرات روانی و چالشهای عملیاتی
دستورالعمل هانیبال، فراتر از ملاحظات اخلاقی و حقوقی، چالشهای عملیاتی و روانی قابل توجهی را نیز به همراه دارد. این دستورالعمل، فشار سنگینی را بر دوش سربازان مستقر در میدان نبرد قرار میدهد و آنها را وادار به تصمیمگیریهایی آنّی با پیامدهایی بالقوه ویرانگر میکند. احتمال آسیب رساندن به همرزم، به منظور جلوگیری از اسارت او، بار روانی عظیمی را هم برای سربازان درگیر و هم برای کلیّت ارتش ایجاد میکند. افزون بر این، اتکای این دستورالعمل بر بهکارگیری نیروی کوبنده، میتواند به تشدید درگیریها و افزایش تنشها دامن بزند و به طور بالقوه به تلفات ناخواسته و ایجاد مانع در مذاکرات آتی برای آزادی اسرا منجر شود.
منبع: Nadav Rapaport / MEE
ترجمه: شفقنا