مهم‌ترین بایسته‌های روابط اجتماعی از نظر امام رضا (ع)؛ دکتر توحیدی‌نیا در گفت‌وگو با شفقنا

شفقنا- اعظم حاتمی؛ عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه بیان کرد: امام رضا (ع) بیشتر با عمل خویش شیعیان را از تنگ دستی باز می داشتند و البته گاه به آنها تاکید می کردند که اینگونه اعمال شما را در دنیا به مردم و در آخرت به بهشت نزدیک می کند.

متن گفت وگوی شفقنا با حجت‌الاسلام دکتر روح الله توحیدی نیا، عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه را در ادامه می خوانید:

از منظر علمی، در مراجعه به آموزه های امام رضا(ع) به ویژگی آموزه های مربوط به سبک زندگی حضرت، باید به چه مسائلی توجه داشت؟

امروزه دستیابی به یک سبک زندگی با محوریت سیره اهل بیت(ع) موضوعی است که پژوهشگران بسیاری را به خود مشغول کرده و با عبور از امکان و ضرورت چنین اقدامی، به نظر می رسد با توجه به ماهیت بین رشته ای موضوع، ارتباط وثیق آن با علوم اجتماعی و ضرورت وجود روش و ساختار جامع برای ارائه سبک زندگی کارآمدِ برآمده از سیره معصومان(ع)، مسیری دشوار پیش روی آنان وجود دارد. البته این به معنی در دسترس نبودن آموزه های ائمه(ع) و امام رضا(ع) نیست. تا هرجا که ممکن است امروز همه وظیفه دارند به ویژه فرهیختگان که الگوی مردم هستند، تا سبک روابط اجتماعی شان را با خواست امام رضا(ع) همخوان کنند. بنده فکر می کنم کسانی که امروز محب ائمه(ع) هستند و در عین حال به جایگاهی رسیده اند که برای دیگران الگو هستند، وظیفه بیشتری دارند و واجب است که منطق روابط شان را با خواست امام رضا(ع) هماهنگ کنند؛ که اگر فرصت باشد، به برخی از موارد موثر اشاره خواهم کرد.

از نگاه علمی مسائل بسیاری متعددی را می توان مورد توجه قرار داد و امکان ورود مستقیم به آنها در این گفتگوی کوتاه وجود ندارد. اما بنده تنها اشاره می کنم برای نمونه که تمرکز بر سیره عملی یکی از معصومان(ع) فارغ از دیگر معصومان(ع)، از ثمره نهایی فرایند الگوگیری از معصومان(ع) خواهد کاست؛ اگر گفته نشود که به کلی آن را بی ثمر می سازد. باید توجه داشت، علاوه بر آنکه هر امام در یک شرایط و بستر خاص سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی، می زیسته، حتی در شرایط یکسان، برای یک امام فرصت طرح و بسط تمامی ابعاد شخصیت یک امام توسط گزارش­گران عصر ایشان وجود نداشته؛ و از این جهت گاه تنها با در کنار هم نهادن عملکرد همه معصومین(ع) در یک موضوع می توان به صورتی جامع از شخصیت آنان به عنوان الگو بهره مند شد. این موضوعی به ظاهر ساده است اما امروز در اغلب موارد مورد غفلت جامعه علمی و رسانه ای قرار دارد.

یک نکته ابتدایی را هم در مورد مراجعه به سیره امامان اشاره کنم و آن اینکه برای دستیابی به سیره امام رضا(ع) معیارهای مهمی را باید در نظر گرفت و نمی توان مطابق رویه فعلی در بیشتر آثار به تمامی اخبار موجود در منابع، با تمسک به قواعدی چون تسامح در ادله سنن، اعتماد نمود. باید توجه داشت که مستند بودن گزاره به کار گرفته شده برای توصیف سبک و سیره زندگانی معصومان(ع) موضوعی است که نمی توان در آن مواجهه تسامحی و تساهلی را پیش گرفت؛ زیرا از یک سو سیره آنان برآمده از رخدادهای تاریخی است که نقل آنها از منابع معتبر می تواند ضامن اعتبارشان باشد و از سوی دیگر باید توجه داشت که اگر طرح سیره معصومان(ع) با هدف شکل گیری نوعی سبک زندگی در دستور کار گیرد، در آن صورت به کارگیری هر عنصر بی پایه می تواند مسیر پیشرفت جامعه شیعی را با مشکل مواجه سازد. بنابراین هماهنگی با قرآن، سنت، عقل، فطرت و مسلمات تاریخی و… در کنار بررسی های که روی منبع، سند و متن اخبار چه مطابق روش های سنتی و چه روش های نویافته صورت می گیرد حداقل الزامات برای شناخت حیات و سیره ائمه (ع) است.

به نظر شما در ارتباط با امام رضا(ع) و آموزه های ایشان چه امری مورد غفلت فرار گرفته است؟

ببینید امروز روحانیون و علمای ما تلاش قابل توجهی دارند تا زندگی و روابط اجتماعی مردم، رنگ و بوی دینی به خود بگیرد. این موضوع دغدغه همیشگی بوده است و پس از انقلاب به تدریج بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. اما به نظر می رسد قالب ها و چارچوب های موجود کافی نیست. علوم و ادبیات علمی ما از یک سو و همچنین نوع ارائه آموزه ها نیاز به کار بیشتری دارد. مخاطب امروز ما امام رضا(ع) را دوست دارد اما در اغلب موارد این ذهنیت را ندارد که باید برای پاسخ به مسائل جاری زندگی خود، پیش از هر چیز مراجعه به امام کند. برخی گمان می کنند مراجعه به روحانیون مراجعه به افراد با خداست. نخیر این را باید مورد توجه قرار دهیم که یک روحانی در حقیقت نقش فرستاده امام را ایفا می کند و باید ایفا کند.

یعنی اگر از او در مسائل اجتماعی سوالی می شود، هم کسی که می پرسد و هم کسی که می شنود باید در صدد روشن شدن پاسخ امام معصوم باشند. ممکن است بفرمایید مسائل امروز جوانان ما مسائل نو و جدیدی است و پاسخ به آن نیازمند کار اجتهادی است. اما بنده به صورت قاطع عرض می کنم در بسیاری موارد نیز چنین نیست. حتی برخی گره های فکری که برای مردم ما و جوانان ما در مسائل عمومی زندگی وجود دارد را ائمه هدی(ع) پاسخ داده اند. البته این صورت کلی ندارد. خیلی موارد نیاز به پرسش دارد و باید از سوی اهلش منظور و مقصود امام توصیح داده شود. اما به طور کلی می خواهم این نکته را مورد توجه قرار دهم که امروزه ما باید به دنبال فرهنگ سازی این موضوع باشیم که اگر برای هر شخص مشکل و گره ذهنی در مورد مسائل زندگی بوجود می آید در کنار مراجعه به متخصصان، حتما باید نظر امام را هم پرسید. امروز مراکز علمی ما البته تلاش قابل توجهی برای پالایش و دسته بندی و ارائه فرمایشات و سیره حضرات معصومین (ع) دارند، اما هنوز این فرهنگ ایجاد نشده است که اگر گره ذهنی ایجاد شد، جوان ما این موضوع به ذهنش برسد که امام معصوم به او پاسخ داده است یا مسیر فکر کردن صحیح در آن موضوع را برای او از قبل روشن کرده است. این البته در مورد تمامی ائمه هدی(ع) مورد نظر است.

بنده مثالی بزنم؛ شما گره های ذهنی جوانان در مورد ازدواج را بررسی کنید. دلایلی که می شمارند که ازدواج نمی خواهند بکنند. برخی جوانان مومن ما امروز می گویند ازدواج کنیم از کار و زندگی می افتیم یا مواردی مثل این یا برخی جوانان می گویند مشکلات مالی اجازه ازدواج نمی دهد یا برخی می گویند با ایجاد روابط مشابه و دوستانه، نیازی به ازدواج نیست. ببینید اینها تصمیماتی است که توسط جوانانی که ائمه را دوست دارند و به آنها باور دارند، گرفته شده است. این جوان با خودش فکر نمی کند که در همین سه مورد که عرض شد، امام رضا(ع) پاسخ داده اند و به طور صریح هم پاسخ داده اند. البته در کنار این مسائل جزیی برخی بایسته های کلی هم وجود دارد که می تواند در عملکرد جامعه بسیار موثر باشد.

مقصود از بایسته های کلی چیست؟ اگر ممکن است مواردی را از منظر امام رضا(ع) بفرمایید.

مقصود از بایسته­ ها در روابط اجتماعی، مجموعه ارزش ها و اصول کلیدی است که در جواب چیستی مبانی و ساز و کار روابط اجتماعی بین مسلمانان مطرح می شود. من در ادامه به 5 مورد از این بایسته ها از منظر حضرت رضا(ع)، اشاره می کنم.

از مهم ترین بایسته های روابط اجتماعی از نظر امام رضا(ع)، نوع نگاه هر فرد به دیگران و جایگاه و مقام او است. حضرت همواره با تأکید بر فرمایش خدای متعال در قرآن کریم، «تقوا» را اصل و ملاکی برای برتری نزد خداوند در میان مردم می‌خواندند. وقتی تقوا معیار شد، حضرت موارد دیگر را که بخواهد باعص تفکیک در ذهن ما شود، نهی می فرمایند. برای نمونه فرمودند کسی که مومنی را به خاطر فقر و تنگدستی اش حقیر بپندارد، خداوند او را در قیامت انگشت نما و رسوا خواهد ساخت.

از دیگر بایسته های روابط اجتماعی در نظر امام(ع) «بکارگیری تدبیر و عقلانیت» است. آن حضرت در برخورد با دیگران همواره تاکید می کردند که باید به منطق و دلیل هر کاری که در ارتباط با دیگران صورت می پذیرد، توجه داشت زیرا در آن صورت کارتان پشتیبانی به دنبال نخواهد داشت. جالب است که امام(ع) عقلانیت در روابط اجتماعی را به صورت مستقیم تفسیر نموده اند و برای نمونه در مواجهه با این پرسش که عقل چیست، می فرمایند «عقل آن است که انسان غصه ها را فرو برده و با دشمنان بسازد و با دوستان مدارا کند».

دیگر بایسته روابط اجتماعی در نگاه امام رضا(ع) موضوع «رعایت حقوق دیگران» است. از این رو با مراجعه به روایات امام رضا(ع)، دائما حقوق افراد و گروه های گوناگون در نظر امام(ع) تکرار و تبیین شده و به ادای آن توصیه می شود. برای نمونه ایشان توجه داشتن به کیفیت برقراری ارتباط و مراقبت از رفتار را در روابط اجتماعی شرطی مهم شمرده و با عنایت به رعایت حقوق طرف تعامل، تاکید نمودند که مبادا در ارتباط خود سبب آسیب زدن به وجهه فرد دیگر شوید. در برخی موارد حضرت می فرمودند کسی که در روابط خود حقوق دیگر مسلمانان را رعایت نکند و باعث ظلم به آنها شود از ما نیست و یا در همان خبر دستگیری از نیازمندان را برای توانمندان اقتصادی به عنوان یک حق و وظیفه می دانستند.

حضرت «خوش خلقی» را از دیگر بایسته های روابط اجتماعی برشمرده اند؛ و به طور صریح فرمودند «اگر مردم می دانستند که خوش خویی چه مزایایی برای ایشان دارد، می فهمیدند که در روابط خود به این امر نیاز دارند».عنایت حضرت به خوش خلقی چنان است که شرط مسلمانی و قرار گرفتن در جمع مسلمین را خوش اخلاقی دانسته اند و فرمودند مسلمان کسی است که دیگران در روابط با او از گفتار و رفتار در سلامت باشند.

«توکل و تواضع» در کنار یکدیگر از دیگر بایسته های روابط اجتماعی در نظر امام رضا(ع) است. آن حضرت توصیه می کردند که از یک سو در روابط خود با دیگران در کنار خدا باش و د این حال از هیچ کس بیم نداشته باش اما از سوی دیگر با رعایت تواضع و فروتنی آنچنان با مردم رفتار کن که دوست داری با تو رفتار کنند. بنابراین توصیه نمودند تا پیروانشان در روابط خود با دیگران، با اتصال به منبع لایزال الهی از هیچ کسی بیم نداشته باشد اما به نوعی تذکر دادند که این ویژگی نباید موجب شود که خود را در جایگاه والاتر از دیگران ببینی و از این جهت لازم است تواضع و فروتنی را از یاد نبری.

البته اشاره کنم که «رعایت راستی و صداقت»، «توجه به اعتدال و میانه‌روی»، «برخورداری از روحیه بخشش آنگونه که بی‌منت و مخفیانه و خالصانه باشد»، «روحیه نفع‌رسانی و خدمت به مردم»، «تکاپو برای آشتی دادن و میانجی‌گری میان مردم»، «استقبال تمام و کمال در روابط با دیگران» و برخورداری از ویژگی «مهمان‌نوازی» نیز از جمله بایسته های دیگری است که مد نظر امام(ع) در هر گونه روابط اجتماعی بوده و بخشی از مضمون روایات را به خود اختصاص داده است.

خود حضرت در روابط خود با دیگران چگونه عمل می کردند؟

یکی از موضوعاتی که می خواهم تاکید کنم این است که حضرت توجه به کوچکترین مسائل اجتماعی داشتند. شما ببینید یک سلام کردن آدابی دارد که باید رعایت شود. برای نمونه از امام رضا نقل شده است که می‌فرمودند کار نیک را با همگان روا بدار، چه اهل آن باشند و چه اهل آن نباشند. ایشان همچنین توصیه می‌کردند که باید به همگان با صورتی یکسان سلام و احوال‌پرسی کرد. برای نمونه در روایتی آمده است که شیعیان خود را از برخوردی جز این نهی می‌کردند و می‌فرمودند هر کس مسلمان فقیری را ملاقات کند و بر خلاف روشی که به ثروتمندان سلام می کند، به او سلام دهد؛ در روز قیامت، خداوند را در حالی ملاقات می‌کند که نسبت به او غضبناک و خشمگین است. جالب است که حضرت سن را در مقدّم کردن سلام مهم دانسته و می‌فرمودند یکی از کارهائی که تا زمان مرگ نباید ترک نمود سلام کردن به کودکان است.

یک مورد دیگر که برای امروز ما بسیار درس آموز است سخاوت و گشاده دستی ایشان است. ایشان بیشتر با عمل خویش شیعیان را از تنگ دستی باز می داشتند و البته گاه به آنها تاکید می کردند که اینگونه اعمال شما را در دنیا به مردم و در آخرت به بهشت نزدیک می کند. اما در مورد مصادیق، مطابق خبری فضل بن سهل با خبر شد که امام رضا(ع) تمامی دارایی های خود را در روز عرفه میان افرادی که کم درآمد و در مضیقه بودند، بخشیده اند. وی نزد امام(ع) حاضر شد و این کار را نوعی خسارت خواند اما آن حضرت این عمل را سودمند دانسته و مایه غنیمت خواندند. جالب است که آن حضرت این عمل را در راستای کرامت انسان و البته پاداش الهی خواندند.

سیره امام رضا(ع) در این ­باره آن بود که به فقرا به نوعی کمک می کردند که کوچک شدن فرد را به خاطر کمکی که دریافت می کند را نبینند. از این رو بارها برای کمک به دیگران از پشت درب اقدام کرده و می فرمودند نمی توانیم خواری را در چهره متقاضی کمک ببینیم. در روایت دیگری آمده است که امام(ع) همیشه قبل از شروع غذا، از بهترین غذاهای سفره برمی داشت و آن را در ظرفی قرار می داد و می فرمود آن را به دست فردی از مستمندان برسانید.