آیا شریعتی بنیانگذار جامعه‌شناسی اسلامی است؟

شفقنا- دکتر سید جواد میری، جامعه‌شناس و عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، معتقد است «نواندیشی دینی» مادامی که در قدرت نباشد، «آرمان‌خواه» است و جذابیت دارد و مورد اقبال عمومی قرار می‌گیرد اما وقتی از مسائل آرمانی فاصله می‌گیرد و دچار روزمرگی می‌شود، جذابیت عمومی خود را از دست می‌دهد.
روزنامه ایران نوشت، این اظهارنظر دکتر میری، مربوط به جلسه نقد و بررسی کتاب «روشنفکری و اندیشه دینی؛ رهیافتی جامعه‌شناختی به آثار و اندیشه دکتر علی شریعتی» اثر غلامعباس توسلی است که برای نخستین بار در سال 79 از سوی نشر قلم منتشر شد و 11 خرداد 95 در سلسله نشست‌های «جامعه‌شناسان ایرانی و جامعه ایرانی» در دانشکده علوم‌اجتماعی دانشگاه تهران با حضور مؤلف مورد نقد و بررسی قرار گرفت.
نواندیشی دینی در مقام «نهضت» یا «نهاد»
دکتر سید جواد میری، نخست با طرح این سؤال که «آیا کتاب «روشنفکری و اندیشه دینی» در فضای آکادمیک امروز ما می‌تواند منبعی برای بررسی مسائل جامعه‌شناسی دین باشد؟» سخنرانی خود را آغاز کرد.
میری معتقد است که با ارجاع به کتاب «روشنفکری و اندیشه دینی» می‌توانیم متوجه این موضوع باشیم که بدون رجوع به نهضت‌های اسلامی نمی‌توانیم چگونگی پویایی جهان اسلام و ایران را درک کنیم. تا دهه شصت قرن بیستم یکی از نظریه‌های کلان برای فهم جامعه «ایده سکولاریزاسیون» بوده است که جدایی نهاد دین از سیاست را مطرح می‌کند. شریعتی در دهه 04 و 05 این بحث را بررسی می‌کند و می‌گوید با تئوری سکولاریزاسیون نمی‌توان تغییرات و تحولات اجتماعی در جامعه را توضیح داد.
میری در این باره گفت: وقتی کتاب را می‌خوانیم احساس می‌کنیم نواندیشی دینی یک ایده اصلی و برنامه مشخصی داشته است و این ایده در ایران و جهان اسلام موجب بیداری شده است اما نکته‌ قابل تأمل که خود توسلی نیز در انتهای کتابش به آن اشاره می‌کند، این است که چرا اقبال به نواندیشی دینی امروزه کمتر شده است؟
وی علت کم اقبال شدن نواندیشی دینی در دوره اخیر را از خلال دو مفهوم «نهضت» و «نهاد» توضیح داد؛ به این معنی که تا زمانی که نواندیشی دینی به عنوان یک «نهضت» و اپوزیسیون مطرح باشد، قابلیت بسیج‌ گفتمان‌ها را دارد اما زمانی که آمال و اهداف خود را با قدرت در می‌آمیزد و به «نهاد» تبدیل می‌شود، جذابیت خود را از دست می‌دهد.
دکتر میری معتقد است که نواندیشی دینی مادامی که در قدرت نباشد، آرمان‌خواه است و جذابیت دارد اما وقتی از مسائل آرمانی فاصله می‌گیرد و دچار روزمرگی می‌شود، جذابیت خود را از دست می‌دهد.
به زعم او، این کتاب افق‌های جدیدی را پیش روی ما قرار می‌دهد و شجاعت دکتر توسلی در این کتاب ستودنی است، وی تصریح کرد امروزه که اغلب، جامعه‌شناسی دینی را با شریعتی ملازم می‌بینند، عده‌ای در جامعه آکادمیک ما متخصص این هستند که بگویند شریعتی چه چیزهایی را نمی‌فهمیده است! بدون اینکه حتی یک مقاله درباره شریعتی نوشته باشند، اما کتاب توسلی به عنوان متنی آکادمیک می‌تواند برنامه‌های تحقیقاتی بسیاری را پیرامون موضوع شریعتی راه‌اندازی کند تا آثار دیگری نیز با این محتوا و مضمون تولید کنیم.
شریعتی با خوانشی آکادمیک
دکتر غلامعباس توسلی در این نشست از هدف و انگیزه‌اش برای نگارش این اثر گفت و تصریح کرد: «زمانی که این کتاب را نوشتم شبیه شریعتی فکر می‌کردم و هدفم از تألیف این اثر این بود که شریعتی به دور از حب و بغض‌‌های سیاسی در فضای آکادمیک طرح و بررسی شود».
وی تأکید کرد که این کتاب را باید با توجه به بافت زمانی که کتاب در آن نگارش شده است خوانش کرد و در این راستا افزود: «زمانی که این کتاب را نوشتم، بحث جامعه‌شناسی اسلامی مطرح بود و عده‌ای به دنبال این بودند که شجره‌نامه‌ای برای خود درست کنند، من با نوشتن این کتاب تنها به دنبال طرح آکادمیک شریعتی در فضای جامعه بودم.»
توسلی در پایان با بیان اینکه این اثر حدود 71 یا 81 سال پیش نگاشته شده است، گفت: «این کتاب می‌تواند دستمایه‌ای برای پژوهشگران جامعه‌شناسی قرار بگیرد چرا که هنوز هم عده‌ای معتقدند بنیانگذار جامعه‌شناسی اسلامی شریعتی است و اگر قرار باشد مقدمه جامعه‌شناسی اسلامی نوشته شود باید به سخنان و اندیشه‌های شریعتی مراجعه کرد. از این رو، مباحث مطرح شده در این کتاب می‌تواند مجدداً مورد بررسی و تأمل قرار گیرد.»
نویسنده: رضا احمدی