شفقنا-قبایل، عشایر و خانوادههای بزرگ نوار غزه، گروههای خویشاوندی هستند که مختارها (شیوخ قبیله) رهبری آن را برعهده دارند و نظام اجتماعی در این باریکه مبتنی بر آنهاست و با گروههای مقاومت علیه اشغالگران اسرائیلی دارای ائتلافهای نزدیکی هستند.
به گزارش شفقنا به نقل از الجزیره، ریشههای این امر به نظام قبیلهای حاکم بر جوامع سنتی عربی برمیگردد و حضور آنها در دوران «یاسر عرفات»، رئیس سابق تشکیلات خودگردان فلسطین تقویت شد و وی بسیاری از رهبران قبایل را در رأس سرویسهای امنیتی قرار داد و انتخاب آنها در مجلس قانونگذاری را تشویق میکرد، حماس نیز پس از سیطره بر غزه در سال 2007 میلادی قبایل و اختیارات آنها را سازماندهی مجدد کرد.
با شروع تجاوزات اسرائیل به غزه پس از عملیات طوفان الاقصی، دولت بنیامین نتانیاهو ارتباط گرفتن خود با شیوخ را قبایل آغاز کرد تا برای آنچه که روز بعد از جنگ میخواند آماده شود، اما قبایل فورا هرگونه همکاری با اشغالگران را رد کردند.
ریشههای و ترکیب اجتماعی
علیرغم کاهش حضور و نقش قبیله در میان طیف وسیعی از مردم فلسطین به دلیل پیامدهای اشغالگری اسرائیل و آوارگی و جابجایی اجباری اما قبایل همچنان در بسیاری از مناطق از جمله نوار غزه حضوری پررنگ دارد. مشهورترین قبایل در نوار غزه عبارتند از:
*التیاها: در الخلیل و بحر المیت و سایر مناطق فلسطین سکونت دارند و شامل 24 عشیره است که هر کدام از طایفهای تشکیل شدهاند که از برجستهترین طوایف التیاها میتوان به: حکوک الهزیل، حکوک الاسد، علامات ابو جقیم، علامات ابو شنار، الشلالیون، قدیرات الصانع، قدیرات ابیکف،ظلام ابوربیعه، ظلام ابو جویعد، ظلام ابی قرینات، بنوعقبه، النتوش، الرواشده، البدینات، القلازین و الجنابیب اشاره کرد.
*الترابین: این قبیله در اراضی واقع در بین الحناجره و سینا ساکن است و از 20 عشیره تشکیل شده است که هر یک شامل گروهی از طوایف است، برجستهترین تیرههای الترابین میتوان به: نجمات الصانع، نجمات الصوفی، نجمات ابی صوصین، غوالی ابوسته، غوالی ابی الحصین، غوالی ابکره، غوالی العمور، وحیدات الترابین، حسنات ابو معلیق، جراوین ابی یحیی و جراوین ابو صعلیک اشاره کرد.
*العزازمه: این قبیله در مابین مرزهای شبه جزیره سینا، منطقه بئر السبع و وادی العربه سکونت دارد و از 10 تیره تشکیل یافته است که مهمترین آن عبارتند از: المحمديون، والصبحيون، والصبيحات، والزربة، والفراحين.
*الجبارات: در شمال شرق غزه سکونت دارند و به 13 عشیره تقسیم میشود که از جمله آن میتوان به عشيره أبي جابر، ارتيمات أبي العدوس، ارتيمات الفقراء، حسنات بن صباح، جبارات الوحيدي، جبارات الدقس، سعادنة النويري و سعادنة أبي جريبان اشاره کرد.
*الحناجره: از جمله مهمترین سکونتگاههای این قبیله، جنوب شرق نوار غزه است و به 4 عشیره أبي مدين، الضواهر، الحمدات و النصيرات تقسیم میشود در زیر مجموعه این عشایر تیرههای متعددی چون بدرين، عربين، نعيمات،العوامرة، العوايشة، المناديل، السلاسلة،كرشان و قرعان قرار دارد.
همچنین خانوادههای ذی نفوذ و سرشناس بزرگی در نوار غزه وجود دارند، مانند:
خانواده دغمش: یکی از بزرگترین خانوادههای نوار غزه است که حاج صالح عاشور دغموش، رئیس آن و جمعی از سرشناسان این خانواده در بمباران اسرائیلی علیه مسجد این خانواده به هنگام نماز مغرب در 16 نوامبر 2023 هدف قرار گرفته و به شهادت رسیدند.
خانواده حلس: این خانواده سومین خانواده بزرگ غزه محسوب میشود.بسیاری از اعضای آن در رهبری جنبش فتح و سرویسهای امنیتی فلسطین حضور دارند از جمله «احمد حلس»، دبیر جنبش فتح در نوار غزه و «عاطف حلس»، مدیر سرویس امنیت خصوصی.
خانواده مصری: ریشه این خانواده به جمهوری مصر برمیگردد، زیرا اجداد آن در قرن هجدهم مهاجرت کردند و به عنوان یکی از بزرگترین خانوادههای غزه در کنار دوغمش و حلس توصیف میشود.
خانواده الاسطل: ریشه این خانواده به کُردهای عراقی از از طایفه صلاح الدین ایوبی برمیگردد و حدود یک چهارم اراضی خان یونس را در اختیار داشتند. در 20 اکتبر 2023، خانواده الاسطل در معرض کشتار اسرائیل قرار گرفت و در بمباران مربع مسکونی متعلق به این خانواده بیش از 100 نفر از اعضای آن به شهادت رسیدند.
قدرت اجتماعی و اقتصادی
به لطف انسجام تضمین شده به خاطر اصل و نسب مشترک، قبیله نماینده یک نیروی اجتماعی در ساختار جامعه نوار غزه است و از اعضای خود در درگیری با گروههای دیگر محافظت و حمایت میکند.
مختارها (رهبران قبیلهای) علاوه بر نقشهای سنتی قبایل و طوایف، وظایف دیگری از جمله قضاوت عرفی، حل و فصل منازعات، آشتی دادن، مهر و موم برخی از اسناد و توصیه مردم به ادارات دولتی را بر عهده میگیرند که این نشان دهنده نفوذ و حضور قبایل در عرصه عمومی است.
در خصوص فعالیتهای اقتصادی باید گفت بسیاری از عشایر به کشاورزی مشغول هستند، برخی دیگر به تجارت و برخی دیگر به پرورش حیوانات و غیره میپردازند. عشیره المصری و ابو النجا به کشاورزی، عشیره البکر به ماهیگیری و عشیره دوغمش به تجارت از طریق تونل بین غزه و مصر معروف هستند.
درصد کنترل خانوادهها بر فعالیتهای اقتصادی در غزه حدود 95 درصد تخمین زده میشود و از طریق این فعالیتها، بسیاری از عشایر به یک قدرت اقتصادی در باریکه غزه تبدیل شدهاند.علاوه بر این، قبیله و عشیره پناهگاهی برای خانوادهها و افراد فقیر خود هستند و صندوقی برای این منظور اختصاص داده میشود.
روابط قبایل با تشکیلات خودگردان فلسطین
پس از توافق اسلو در سال 1993میلادی، عرفات به دنبال ائتلاف با شیوخ قبیلهای در نوار غزه بود که منجر به گسترش نفوذ و روابط آنها در ادارات تشکیلات خودگردان شد.
در سایه مخالفت با توافق اسلو به خصوص از سوی نیروهای ملی و به ویژه جوانان، عرفات مجبور به این ائتلاف شد تا جایی که جلساتی شبیه به بیعت در دفتر خود در غزه با مختارهای قبایل و خانوادهها برگزار کرد.
این جایگاه با تأسیس اداره امور عشایر در سال 1995 میلادی بیشتر شد و تایید مختاران شرط اخذ شناسنامه شد که باعث تقویت نفوذ قبیله و اعلام وابستگی افراد به آن شد.
در دوران عرفات، مختارها همچنین در سازمان آزادیبخش، شورای قانونگذاری در سال 1996 و شوراهای شهرداری، سمتهای ارشد در دستگاه امنیت ملی و سرویسهای اطلاعاتی و ادارات مختلف دولتی داشتند.
در سالهای پایانی حکومت وی، حوادث هرج و مرج امنیتی در نوار غزه تکرار شد که از جمله دلایل آن، حوادث مربوط به انتقام و تسویه حساب میان طوایف عشایر بود، سپس با خروج اسرائیل از شهرکهای غزه این پدیده افزایش یافت.
همزمان با این هرج و مرج و در پرتو درگیری دستگاههای امنیتی، اعضای آنها دستور حمل سلاح به خانهها را دریافت کردند و چون بیشتر آنها بر اساس قبیلهای استخدام شده بودند، این اسلحهها به قبایل منتقل شد و آنها دست به محافظت از محلههای خود و ایجاد نقاط ایست و بازرسی زدند.
پس از سیطره حماس بر غزه
با موفقیت حماس در انتخابات 2006 و سپس کنترل آن بر نوار غزه در پی درگیری نظامی با جنبش ملی آزادیبخش فلسطین (فتح)، روابط بین قبایل غزه و مقامات راه دیگری را در پیش گرفت.
حماس سیاست جدیدی را برای کنترل امنیت باریکه با خلع سلاح قبایل، منع از ایست بازرسی غیرقانونی و از بین بردن پدیده مربعهای امنیتی متعلق به خانوادهها اعلام کرد و چند هفته پس از آغاز عملیات، توانست اکثر محلههای غزه را تحت کنترل خود درآورد به استثنای محلههای متعلق به دوغمش و جلس که در نتیجه نبردهایی کوتاه تحت سیطره حماس قرار گرفتند.
در مرحله دوم، جنبش حماس عشایر را از طریق انتخابات خانوادگی که به طور دورهای برگزار میشد سازماندهی مجدد کرد و همچنین قدرت سنتی شیوخ عشایر و خانوادهها را تأیید کرد و نقاط تماسی بین آنها و دستگاههای امنیتی و قضایی ایجاد کرد.
توانایی حماس در کنترل غزه به موفقیت آن در مدیریت روابط با اقشار سنتی جامعه – یعنی خانوادهها، عشایر و قبایل – از طریق ایجاد پیوندهای نزدیک با آنها نسبت داده میشود.
متن این گزارش در الجزیره
