شفقنا- یکی از نکات مهم در سیره سیاسی امام علی (ع) داستان حضور عثمان بن حنیف در میهمانی اشراف بصره است. حضرت به محض اطلاع از این اقدام، نامه ای توبیخ امیز به عثمان می نویسد. این نامه به دلیل دقت امام علی (ع) در رفتار کارگزاران و نظارت بر آنها دارای اهمیت است.
متن این نامه که در نهج البلاغه هم آمده است، تقدیم مخاطبان می شود:
أَمَّا بَعْدُ يا ابْنَ حُنَيفٍ فَقَدْ بَلَغَنِي أَنَّ رَجُلًا مِنْ فِتْيةِ أَهْلِ الْبَصْرَةِ دَعَاک إِلَى مَأْدُبَةٍ فَأَسْرَعْتَ إِلَيهَا تُسْتَطَابُ لَک الْأَلْوَانُ وَ تُنْقَلُ إِلَيک الْجِفَانُ وَ مَا ظَنَنْتُ أَنَّک تُجِيبُ إِلَى طَعَامِ قَوْمٍ عَائِلُهُمْ مَجْفُوٌّ وَ غَنِيهُمْ مَدْعُوٌّ فَانْظُرْ إِلَى مَا تَقْضَمُهُ مِنْ هَذَا الْمَقْضَمِ فَمَا اشْتَبَهَ عَلَيک عِلْمُهُ فَالْفِظْهُ وَ مَا أَيقَنْتَ بِطِيبِ وُجُوهِهِ فَنَلْ مِنْهُ أَلَا وَ إِنَّ لِکلِّ مَأْمُومٍ إِمَاماً يقْتَدِي بِهِ وَ يسْتَضِيءُ بِنُورِ عِلْمِهِ أَلَا وَ إِنَّ إِمَامَکمْ قَدِ اکتَفَى مِنْ دُنْياهُ بِطِمْرَيهِ وَ مِنْ طُعْمِهِ بِقُرْصَيهِ أَلَا وَ إِنَّکمْ لَا تَقْدِرُونَ عَلَى ذَلِک وَ لَکنْ أَعِينُونِي بِوَرَعٍ وَ اجْتِهَادٍ وَ عِفَّةٍ وَ سَدَادٍ فَوَاللَّهِ مَا کنَزْتُ مِنْ دُنْياکمْ تِبْراً وَ لَا ادَّخَرْتُ مِنْ غَنَائِمِهَا وَفْراً وَ لَا أَعْدَدْتُ لِبَالِي ثَوْبِي طِمْراً وَ لَا حُزْتُ مِنْ أَرْضِهَا شِبْراً وَ لَا أَخَذْتُ مِنْهُ إِلَّا کقُوتِ أَتَانٍ دَبِرَةٍ وَ لَهِي فِي عَينِي أَوْهَى وَ أَوْهَنُ مِنْ عَفْصَةٍ مَقِرَةٍ بَلَى کانَتْ فِي أَيدِينَا فَدَک مِنْ کلِّ مَا أَظَلَّتْهُ السَّمَاءُ فَشَحَّتْ عَلَيهَا نُفُوسُ قَوْمٍ وَ سَخَتْ عَنْهَا نُفُوسُ قَوْمٍ آخَرِينَ وَ نِعْمَ الْحَکمُ اللَّهُ وَ مَا أَصْنَعُ بِفَدَک وَ غَيرِ فَدَک وَ النَّفْسُ مَظَانُّهَا فِي غَدٍ جَدَثٌ تَنْقَطِعُ فِي ظُلْمَتِهِ آثَارُهَا وَ تَغِيبُ أَخْبَارُهَا وَ حُفْرَةٌ لَوْ زِيدَ فِي فُسْحَتِهَا وَ أَوْسَعَتْ يدَا حَافِرِهَا لَأَضْغَطَهَا الْحَجَرُ وَ الْمَدَرُ وَ سَدَّ فُرَجَهَا التُّرَابُ الْمُتَرَاکمُ وَ إِنَّمَا هِي نَفْسِي أَرُوضُهَا بِالتَّقْوَى لِتَأْتِي آمِنَةً يوْمَ الْخَوْفِ الْأَکبَرِ وَ تَثْبُتَ عَلَى جَوَانِبِ الْمَزْلَقِ وَ لَوْ شِئْتُ لَاهْتَدَيتُ الطَّرِيقَ إِلَى مُصَفَّى هَذَا الْعَسَلِ وَ لُبَابِ هَذَا الْقَمْحِ وَ نَسَائِجِ هَذَا الْقَزِّ وَ لَکنْ هَيهَاتَ أَنْ يغْلِبَنِي هَوَاي وَ يقُودَنِي جَشَعِي إِلَى تَخَيرِ الْأَطْعِمَةِ وَ لَعَلَّ بِالْحِجَازِ أَوْ الْيمَامَةِ مَنْ لَا طَمَعَ لَهُ فِي الْقُرْصِ وَ لَا عَهْدَ لَهُ بِالشِّبَعِ أَوْ أَبِيتَ مِبْطَاناً وَ حَوْلِي بُطُونٌ غَرْثَى وَ أَکبَادٌ حَرَّى أَوْ أَکونَ کمَا قَالَ الْقَائِلُ :
وَ حَسْبُک دَاءً أَنْ تَبِيتَ بِبِطْنَةٍ * وَ حَوْلَک أَکبَادٌ تَحِنُّ إِلَى الْقِدِّ أَ أَقْنَعُ مِنْ نَفْسِي بِأَنْ يقَالَ هَذَا أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ وَ لَا أُشَارِکهُمْ فِي مَکارِهِ الدَّهْرِ أَوْ أَکونَ أُسْوَةً لَهُمْ فِي جُشُوبَةِ الْعَيشِ فَمَا خُلِقْتُ لِيشْغَلَنِي أَکلُ الطَّيبَاتِ کالْبَهِيمَةِ الْمَرْبُوطَةِ هَمُّهَا عَلَفُهَا أَوِ الْمُرْسَلَةِ شُغُلُهَا تَقَمُّمُهَا تَکتَرِشُ مِنْ أَعْلَافِهَا وَ تَلْهُو عَمَّا يرَادُ بِهَا أَوْ أُتْرَک سُدًى أَوْ أُهْمَلَ عَابِثاً أَوْ أَجُرَّ حَبْلَ الضَّلَالَةِ أَوْ أَعْتَسِفَ طَرِيقَ الْمَتَاهَةِ وَ کأَنِّي بِقَائِلِکمْ يقُولُ إِذَا کانَ هَذَا قُوتُ ابْنِ أَبِي طَالِبٍ فَقَدْ قَعَدَ بِهِ الضَّعْفُ عَنْ قِتَالِ الْأَقْرَانِ وَ مُنَازَلَةِ الشُّجْعَانِ أَلَا وَ إِنَّ الشَّجَرَةَ الْبَرِّيةَ أَصْلَبُ عُوداً وَ الرَّوَاتِعَ الْخَضِرَةَ أَرَقُّ جُلُوداً وَ النَّابِتَاتِ الْعِذْيةَ أَقْوَى وَقُوداً وَ أَبْطَأُ خُمُوداً.
وَ أَنَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ کالضَّوْءِ مِنَ الضَّوْءِ وَ الذِّرَاعِ مِنَ الْعَضُدِ وَ اللَّهِ لَوْ تَظَاهَرَتِ الْعَرَبُ عَلَى قِتَالِي لَمَا وَلَّيتُ عَنْهَا وَ لَوْ أَمْکنَتِ الْفُرَصُ مِنْ رِقَابِهَا لَسَارَعْتُ إِلَيهَا وَ سَأَجْهَدُ فِي أَنْ أُطَهِّرَ الْأَرْضَ مِنْ هَذَا الشَّخْصِ الْمَعْکوسِ وَ الْجِسْمِ الْمَرْکوسِ حَتَّى تَخْرُجَ الْمَدَرَةُ مِنْ بَينِ حَبِّ الْحَصِيدِ .
ترجمه
اما بعد از حمد و ثناي خداوندي، اي فرزند حنيف، شنيده ام مردي از جوانان اهل بصره تو را به خوان گسترده اي از طعام دعوت نموده و تو بر سر آن خوان با شتاب حضور يافتي.
طعام هاي رنگارنگ براي تو خوش آمده و کاسه هاي گوناگون پياپي بر سر سفره تو آورده شده است.
و من گمان نداشتم تو خوردن غذاي قومي را بپذيري که فقراي آنان مورد اعراض قرار گيرند و بي نيازانشان بر سر طعام دعوت شوند.
پس بنگر چه چيز خوردني از اين طعام مي جوي و مي بلعي، پس آنجا که شناسايي غذا براي تو مشکل است، آن را بينداز و در آن مورد که به پاکيزگي اصل و هدفهايش يقين کردي تناول نما.
آگاه باش، براي هر پيروي، پيشروي است که بايد از او تبعيت نمايد و از علم او کسب نور کند.
هشيار باش، امام شما از دنيايش به دو لباس کهنه و از خوراکش به دو قرص کفايت نموده است.
بدانيد شما قطعا توانايي اين قناعت را نداريد، ولي با اتصاف به پرهيزکاري و کوشش و پاکدامني و درستکاري مرا ياري کنيد.
سوگند به خدا، من از دنياي شما طلايي نيندوختم و از غنيمتها و منافع آن مالي جمع نکردم و براي لباس پوسيده ام، عوضي آماده ننمودم و حتي وجبي از زمين اين دنيا حيازت نکردم و من از قوت اين دنيا نگرفتم مگر به مقدار توشه جانداري که پشتش مجروح شود و غذايش کم شود.
و قطعا اين دنيا در برابر چشمم پست تر و موهون تر از دانه تلخ ناچيزي است که به کار دباغي برآيد.
بلي! از همه آنچه که آسمان بر آن سايه انداخته بود فدک در دست ما بود که نفوس گروهي از مردم به آن بخل ورزيد و گروهي ديگر سخاوت ورزيده چشم از آن پوشيدند.
خدا است بهترين داور ميان بندگانش.
و مرا چه کار با فدک و غير فدک، در حالي که جايگاه نفس فردا گور است که در آن تاريکي آن نشانه هاي وجودش از بين مي رود و اخبارش ناپديد مي گردد، آن گوري که اگر بر وسعتش اضافه شود و دو دست حفرکننده اش آن را گسترش دهد، با اين حال سنگ و کلوخ آن را بفشارد و خاکهاي انبوه رخنه هايش را مسدود کند.
جز اين نيست که من نفس خود را با تقوي مشقت و رياضت مي دهم تا در روز ترس بزرگ در امن و امان آيد و در کناره هاي لغزشگاه ها ثابت گردد.
و اگر من بخواهم راه به اين عسل صاف و مغز گندم و بافته هاي اين پرنيان ببرم، مي توانم.
ولي هيهات اگر هواي من، بر من پيروز شود و حرص و آز من به گزينش خوراکها وادارم سازد، در حالي که ممکن است در حجاز و يمامه کسي باشد که طمعي در يک قرص داشته و سيري را به ياد نداشته باشد، با با شکمي پر بخوابم و پيرامون من، شکم هايي گرسنه و جگرهايي سوخته باشد.
يا چنان باشم که گوينده اي گفته است:
و براي تو دردي بزرگ و کافي است اين که با شکمي پر بخوابي و در پيرامون تو جگرهايي باشد که آرزوي شديد داشته باشد به خوردن پوستي دباغي نشده! آيا درباره خودم به اين قناعت کنم که گفته شود:
(اين اميرالمومنين است) ولي در ناگواري هاي روزگار با آنان شرکت نورزم، يا در سختي زندگي الگوي آنان نباشم؟ زيرا من آفريده نشده ام که خوردن غذاهاي گوارا مرا مشغول بدارد مانند چهارپايي بسته شده که تمام همت او، علفش مي باشد يا مانند حيواني، رها به حال خود باشم که زباله دان ها را بر هم زند و از علفهاي آنها شکم خود را پر کند.
و از آنچه از وي خواسته شده است غفلت بورزد.
يا رهايم سازند، يا براي زندگي بيهوده به حال خودم واگذارند يا طناب گمراهي را بکشم يا در راه منحرف به کجروي افتم.
گويي مي بينم گوينده اي از شما مي گويد:
(اگر غذا و توشه فرزند ابيطالب همين است، پس ناتواني او را از جنگاوري با امثال خود و پيکار با دلاوران باز داشته است).
اينان بدانند درختي که در بيابان مي رويد چوب سخت تري دارد در حالي که پوست سبزه هاي زيبا نازکتر و بي دوام تر است.
و روييدني هايي که تنها از آب باران سيراب مي شوند دراي شعله هاي قويترند و خاموشي آنان زماني طولاني مي خواهد.
و من و رسول خدا (صلي الله عليه و آله) مانند دو شاخه از يک درخت هستيم و مانند آرنج به بازو.
و سوگند به خدا، اگر همه عرب به جنگ با من برخيزند هرگز از آنان رويگردان نمي شوم و اگر فرصتي براي نشاندن آنان به جاي خود پيش آيد، به طرف آنان با سرعت حرکت خواهم کرد و مي کوشم تا روي زمين را از اين شخص معکوس (ضدانسان) و بدني که عقل درونش سرگشته است پاک کنم تا کلوخ از ميان دانه هاي درو شده جدا گردد.
