امروز : جمعه 10فروردینماه 1403 | ساعت : 04 : 26

آخرین اخبار

ثبت پایین‌ترین نرخ رشد جمعیت در مصر طی نیم قرن اخیر

شفقنا- وزارت برنامه ریزی مصر از ثبت پایین ترین...

شمار مسافران خراسان رضوی به هشت میلیون نفر رسید

شفقنا- جانشین رییس ستاد اجرایی خدمات سفر خراسان رضوی...

5 نفر براثر واژگونی خودرو در مسیر سبزوار – خوشاب خراسان رضوی مصدوم شدند

شفقنا- مسوول روابط عمومی مرکز اورژانس دانشگاه علوم پزشکی...

آناتولی: بزرگترین محموله هروئین در مرز ترکیه و عراق کشف و ضبط شد+ تصاویر

شفقنا- وزارت بازرگانی ترکیه از موفقیت اداره گمرک این...

دادستان استان: درگیری مسلحانه بر سر مسائل شخصی در یاسوج 2 کشته بر جای...

شفقنا- دادستان عمومی و انقلاب مرکز کهگیلویه وبویراحمد با...

دیدار امیرعبداللهیان با رئیس جمهور ترکمنستان

شفقنا- وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران که به...

انستیتوت مطالعات استراتژیک استرالیا: طالبان در خصوص مبارزه با داعش و القاعده در افغانستان...

شفقناافغانستان- انستیتوت مطالعات استراتژیک آسترالیا می‌گوید که ادعای طالبان...

معاون استاندار خبر داد: ورود حدود 8 میلیون مسافر نوروزی به مشهد

شفقنا- جانشین رئیس ستاد اجرایی خدمات سفر خراسان رضوی...

نشست هیئت‌های ایران و ترکمنستان

شفقنا- نشست هیأت‌های ایران و ترکمنستان به ریاست وزرای...

برپایی مراسم احیای شب های قدر در بیت مرحوم آیت الله صانعی

شفقنا- مراسم سوگواری شهادت حضرت علی(ع) و احیای شب...

مراسم عزاداری شهادت حضرت علی(ع) در دفتر حضرت آیت الله وحید خراسانی برگزار می...

شفقنا- مراسم عزاداری شهادت امیرالمؤمنین علی علیه السلام در دفتر...

گزارش تصویری: مراسم بزرگداشت مرحومه زهرا شجاعی  

شفقنا- مراسم بزرگداشت و سومین روز درگذشت مرحومه سیده...

کرسی های درس خارج/ عنصر اصلی درس خارج پژوهش جدید و نقادی است/  دایره حلال و حرام خدا را بر مردم تنگ نکنیم/ سبک دروس به تلفیق قواعد و روایات تغییر کند/ نگاه عقلانی در فقه تقویت شود/ موضوعات جامعه روشنفکری مورد توجه قرار گیرد؛ هادی سروش در گفت وگو با شفقنا

شفقنا- زهرا معارف وند؛ حجت الاسلام و المسلمین هادی سروش، استاد حوزه و محقق و پژوهشگر علوم دینی با تأکید بر اینکه تا به امروز ظرفیت های دانش وسیع و پخته فقه مغفول مانده و از امکانات آن به طور کامل بهره گیری نشده است، گفت: امروز به تقویت شاخصه های مهمی در فقه احتیاج داریم که این شاخصه ها «توجه به آیات قرآن»، «تلفیق قواعد و روایات»،  «عقل و بنای عقلا»، «شریعت سهله و سمحه» و «تقویت روابط میان فقها و روشنفکران» هستند.

هادی سروش معتقد است که درس خارج استوار بر متن است، اما با پژوهش جدید و نگاه های نقادانه همراه می باشد؛ از سوی دیگر همه پژوهش ها و نقادی ها نسبت به هر متنی در چارچوب کتاب، سنت و عقل قابل عرضه است و می تواند یک درس خارج مترقی و قابل قبولی را ارایه کند.

حجت الاسلام و المسلمین هادی سروش در گفت گو با شفقنا، درباره وضعیت فعلی دروس خارج از نظر کیفی و موضوع شناسی، اظهار کرد: بنده حدود 30 سال در محضر بزرگان و اساتید، درس خارج را درک کردم و در حال حاضر از دور در جریان مباحث و موضوعات فقهی هستم و معتقدم که فقه دارای امکانات بسیار وسیع و یک سابقه 1400 ساله است. فقه از یکسری قواعد بسیار پخته برخوردار است که کاملاً می تواند به فضای فکری و ترسیم نمودار رفتار و اعمال نه تنها متدینین بلکه برای هر کسی که می اندیشد و علاقه مند است منظم زندگی کند و در زندگی خود دارای رهاوردهای معنوی و مادی باشد، کمک کند. اما باید اعتراف کنیم که متأسفانه نتوانستیم از این دانش گسترده و ارزشمند و این توانایی و پتانسیل بسیار عظیمی که در فقه قرار داده شده، به درستی استفاده کنیم.

ظرفیت های وسیع فقه مغفول مانده است

وی ادامه داد: تأسف دیگری که باید به آن اعتراف کنم، این است که نه تنها به صورت کامل و جامع از امکانات وسیع فقه بهره مند نشدیم بلکه حتی در برخی از موارد با استفاده از بعضی از زوایای فقه و به فراموشی سپردن برخی دیگر از زوایای آن، فقه را در نگاه برخی از اقشار جامعه، افراد تحصیل کرده و روشنفکر مورد اتهام قرار دادیم در حالی که فقه چنین نیست.

عنصر اصلی درس خارج باید نقد، بررسی، پژوهش و ارایه راه های جدید باشد

این محقق و پژوهشگر علوم دینی با بیان اینکه معیار و محور درس خارج براساس متنی دقیقی به نام فقه شکل می گیرد، گفت: درس خارج یعنی خارج از متن، همه کسانی که در یک کلاس و درس علمی شرکت می کنند، طبیعتاً یک متن درسی دارند، اما تحصیلات عالیه این اجازه را به استاد و دانش پژوه خود می دهد که از آن متن پا را فراتر و آن را به نقد و بررسی بگذارد و نظرات کامل تری را نسبت به آن متن ارایه کند. بررسی و ارایه نظر کامل تر نسبت به آن متنی که به صورت آکادمیک و کلاسیک مورد درس و بحث میان شاگرد و استاد بوده را درس خارج می گویند. بنابراین عنصر اصلی درس خارج باید نقد، بررسی، پژوهش و ارایه راه های جدید براساس متون باشد.

وی افزود: درس خارجی که از متن بیرون باشد، به این معنا که کاملاً بیگانه از متن باشد، این درس دیگر درس خارج نیست و از چارچوب بیرون است. درس خارج استوار بر متن است، اما با پژوهش نو و با یکسری از نگاه های نقادانه جدید همراه می باشد. کتاب، سنت و عقل چارچوبی است که همه پژوهش ها و نقادی ها نسبت به هر متنی در این چارچوب قابل عرضه است و می تواند یک درس خارج مترقی و قابل قبولی را ارایه کند.

سروش با بیان اینکه درس خارج از برکات حوزه های علمیه شیعه است و باید قدر آن را بدانیم، عنوان کرد: درس خارج به این شکلی که در حوزه های علمیه شیعه توسط مجتهدین و مراجع مطرح است، در حوزه های علمیه اهل تسنن وجود ندارد. مواد درسی اهل تسنن بسیار محدودتر از مواد درسی یک طلبه در حوزه علمیه شیعی است. اهل سنت با اتمام کتاب فقه شافعی خود را مجتهد می دانند، اما در حوزه های علمیه شیعه بعد از خواندن متن های قوی مثل شرح لمعه که در چهار جلد جدید چاپ شده و کتاب مکاسب شیخ اعظم که 6 جلد است، نوبت به درس خارج می رسد و درس خارج توسعه ای در نقادی و پژوهش های جدید دارد. بنابراین استواری درس خارج حوزه های علمیه شیعه بر کتاب ها و متن های بسیار قوی درسی، شرح لمعه و کتاب مکاسب و کتب و متون غیر درسی، متن دقیق «شرایع، محقق حلی» و مخصوصاً کتاب با عظمت جواهر مرحوم شیخ محمدحسن نجفی معروف به صاحب جواهر است.

جهش های علمی در دروس خارج

وی به تاریخچه ای از درس های خارج حوزه علمیه شیعه اشاره و خاطرنشان کرد: درس های خارج در حوزه علمیه شیعه دارای جهش های قابل استفاده و فخرآوری بوده است. در دوره شیخ طائفه یا شیخ طوسی یعنی هزار سال پیش یک جهش جدی در فقه شیعی و درس خارج اتفاق افتاد که البته چه بسا جرقه آن به دست سیدمرتضی زده شد و شاگرد ایشان شیخ طوسی آن را تکمیل کرد و واقعاً در آن زمان طوفانی در فقه و درس های خارج اتفاق افتاد. بعد از شیخ طائفه این مسیر ادامه داشت تا دوره محقق حلی که جهش بهتر و بیشتری داشت و حتی در تاریخ می خوانیم که فقط چند جلسه خواجه نصیرالدین طوسی در درس محقق حلی به صورت احترام یا تشریفاتی شرکت کرد و یک تا دو سوالی که خواجه نصیرالدین طوسی در تطمیع بحث محقق حلی داشت، باعث یکسری از جهش های خوبی در درس خارج در دوره های گذشته شد. از آن دوره تا حدود 300 سال پیش، حوزه علمیه نجف رشد بسیار قابل قبول و چشمگیری پیدا کرد.

این محقق و پژوهشگر علوم دینی مقایسه ای میان درس خارج حوزه نجف و درس خارج حوزه قم داشت و گفت: حوزه علمیه نجف از زمان سیدمرتضی و شاگرد ایشان شیخ طوسی آغاز شد و تا زمان بزرگانی مانند کاشف الغطاء، صاحب جواهر و شیخ انصاری ادامه پیدا کرد تا به شاگردان شیخ رسید. پس از آن، مرحوم آخوند خراسانی، شاگردان ایشان و اعاظم دیگر حوزه علمیه نجف را اداره فرمودند. یکی از دست پرورده های حوزه علمیه نجف مرحوم حاج عبدالکریم حائری است که در نجف و سامرا تحصیلات خود را گذراند و سپس حوزه علمیه قم را تأسیس فرمودند.

وی اظهار کرد: درس خارج در حوزه علمیه قم و درس خارج در حوزه علمیه نجف هر دو براساس متن های قوی فقهی است، اما سبک نجف با سبک قم در درس خارج می تواند تفاوت هایی داشته باشد. در درس های خارج به سبک نجف بیشتر توجه روی قواعد است؛ اما سبک درس خارج در حوزه علمیه قم بیشتر تکیه بر متون روایات، شکل روایات و دلالت های روایات است. در سبک درس خارج نجفی یکسری از دقت های عقلی را می بینیم، اما در سبک درس خارج قم بیشتر نگاه های عرفی را شاهد هستیم.  

سروش درباره وضعیت مطلوب دروس خارج و ضرورت تغییر در رویه ها و موضوعات کرسی های درس خارج، گفت: با توجه به وضعیت امروز درس خارج و برای اینکه دروس خارج برای جهان امروز نوعی فقه کارآمد باشد، به هفت شاخصه مهم در این دروس احتیاج داریم؛ البته تبیین این شاخصه ها بدین معنا نیست که درس های خارج ما خالی از این رئوس هستند، اما باید بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد.

در دروس خارج به متن قرآن بیشتر توجه شود

وی بیان کرد: شاخصه اولی که باید در دروس خارج مورد توجه قرار گیرد، این است که به متن قرآن بیشتر توجه کنیم. متاسفانه در بحث های درس خارج و بحث های فقهی توجه کمتری به آیات شریفه قرآن داشته و داریم. ما فقیهانی داشتیم که فقط روی قرآن و فقهی که از قرآن برداشت می شود، کار کردند مانند مرحوم محقق اردبیلی کتابی به نام «زبدة البيان» دارد که در رابطه با احکامی است که در قرآن آمده؛ یا فاضل سیوری کتابی به نام «کنز العرفان» دارد که احکام فقهی آن از قرآن استخراج شده است.

شواهد نشان می دهد که در زمینه قرآن نیاز به کار جدی داریم و باید آیات شریفه قرآن مورد توجه قرار گیرند. امام خمینی(ره) یک مبنای زیبایی در بحث های اصول دارند که در این فرصت نمی توانم به صورت مفصل به آن اشاره کنم، اما اجمالاً بیان می کنم که ایشان با یک نوآوری، در اصول قائل به عنوان خطابات قانونیه هستند. این خطابات قانونیه اکثراً از قرآن قابل استفاده است و محور اولی که در درس های خارج باید به آن بیشتر توجه شود، استخراج مباحث فقهی از آیات قرآن است؛ بسیاری از مسایلی که امروز با آن درگیر هستیم مانند قصاص، ارتداد و جهاد از همین طریق قابل حل هستند.

تلفیق قواعد و روایات در دروس خارج لازم است

سروش به شاخصه دوم و سوم اشاره و تصریح کرد: شاخصه دومی که در درس های خارج به آن توجه می شود، اما باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد، تلفیق قواعد و روایات است. پیشتر اشاره کردم که سبک درس خارج نجف بیشتر بر قواعد و سبک درس خارج قم بیشتر بر روایات تمرکز دارد، در حالی که تلفیق قواعد و روایات بسیار کمک دهنده است. قواعد فقهی، قواعدی پخته است که 14 قرن روی آن کار شده و طبیعتاً می تواند بسیار راهگشا باشد مخصوصاً در نظامات معاملاتی و حقوقی بسیار مهم هستند. روایات نیز منبع فیض هستند و در درس های خارج در کنار قواعد باید مورد توجه قرار گیرند.

شاخصه سوم راجع به روایات است. بسیاری از اشکالاتی که امروز از سمت و سوی برخی از پژوهشگران در مباحث حقوقی به بحث های فقهی وارد می شود از ناحیه روایات ماست یعنی روایات را به گونه ای معنا می کنند و بعدها مورد نقد قرار می دهند، این مساله باید در درس خارج به صورت جدی دنبال شود، شبهات و مباحثی که در مورد روایات مطرح می شود، بررسی گردد و پژوهشی روی پژوهش و نگاهی روی نگاه و دقت نظری روی دقت نظرهای دیگر قرار گیرد. به عنوان مثال شرایط و موقعیت صدور یک روایت و حدیث بررسی شود، نباید فقط به شکل سنتی فضای روایات را بررسی کنیم و به این پاسخ برسیم که صدور این روایات در موقعیت و شرایط «تقیه بوده یا نبوده است» بلکه باید فضای بررسی روایات را توسعه بیشتری دهیم و دریابیم که چه تعصباتی در آن جامعه بوده که مثلاً امام صادق(ع) و امام باقر(ع) بیانی را در رابطه ای فرمودند.

وی ادامه داد: ممکن است برخی از تعصبات باعث شوند تا به لحاظ برخی از مصالح، بعضی از روایات صادر شود، این دسته از روایات باید شناسایی شوند و معانی دقیقی که از روایات استفاده می شود، عرضه شوند. به عنوان مثال یکی از مباحث بسیار مهم در درس خارج اصول که جای آن بسیار خالی است، بحث بررسی خبر واحد است. آقایان خبر واحد را بحث کردند که به دلیل قرآنی، یا دلیل روایی و عقلی یا بنای عقلا، حجت است؛ این اواخر برخی از مجتهدان بزرگوار خبر واحد را در مواردی که عقلا نمی پذیرند، بررسی کردند در حالی که اگر مفاد خبر واحد مخالف با برداشت عقلا باشد، آن را نمی پذیرند و می گویند که آن خبر واحد باید حتماً محفوف به قرائن صحت باشد مثل مرحوم آیت الله سیداحمد خوانساری که نظرشان در کتاب جامع المدارک همین است. بنابراین امروز نیازمند پژوهش جدید روی روایات هستیم، فضای روایات، عبارت هایی که صادر شده و مقدار حجیتی که می تواند داشته باشد باید در نظر قرار گیرد.  

این محقق و پژوهشگر علوم دینی با بیان اینکه چهارمین شاخصی که لازم است در درس های خارج به آن توجه شود، بحث عقل و بنای عقلاست، گفت: در زمینه عقل و بنای عقلا مقدار زیادی از راه را آمدیم و مباحث مربوط به حسن و قبح عقلی جزو افتخارات کلام شیعه است که به اصول شیعه رسیده و در درس های خارج هم مطرح است، اما نباید به این مقدار اکتفا کرد. در بحث های عقلی باید توجه شود این عقل که فهمی دارد، آیا این فهم واقعاً مورد قبول ماست و مصالح و مفاسد را می فهمد یا بگوییم عقل دسترسی به حکم واقعی ندارد و احکامی که صادر می کند مورد قبول نیست. برخی از بزرگان مثل صاحب کفایه این نظر را ارایه فرمودند که عقل فعلی برای ما ملاک است یعنی همین مقدار که مصلحت ها و مقصدها را بتواند ارزیابی کند و بفهمد، دیگر نمی توانیم بگوییم که آن حکم در منافات با شرع است.

این استاد حوزه ادامه داد: امروز مباحث عقلی بسیار مهمی هستند و با توجه به نگاه عقلانی که در جامعه اسلامی و جوامع بشری اتفاق افتاده، حتماً باید این نگاه عقلانی در فقه تقویت شود؛ همچنین باید بنای عقلا که به نگاه عرف و نگاه فهم مردم که امروزه به افکار عمومی تعبیر می شود نیز مورد توجه قرار گیرد. برخی از اساتید و بزرگان ما می فرمودند همانطور که سرمان پایین است و کتاب را مطالعه می کنیم و ادله، قرآن و روایات را می بینیم، گاهی هم باید سر را بالا بیاوریم و جامعه، افکار عمومی، بنای عقلا، فهم مردم و مشکلات و نیازهای مردم را ببینیم و سپس وارد اجتهاد و پژوهش جدی شویم. به هر جهت ما در بحث بنای عقلا و نگاه به جامعه، قواعد بسیار مهمی در فقه داریم که می توانیم از آنها استفاده کنیم و در درس های خارج مطرح شود و مورد تضارب آرا قرار گیرد مانند قاعده لاضرر و لا حرج.

یک قاعده فقهی می تواند جامعه را اداره کند

سروش گفت: امام(ره) در کتاب های فقهی خود فرمودند که همین قاعده لاضرر و لا حرج می تواند کل جامعه را اداره کند، چقدر این حرف مهم است که یک قاعده فقهی می تواند جامعه را اداره کند. بنابراین باید با نگاه به جامعه، نیازهای جامعه و افکار عمومی پژوهش های جدیدی در مباحث درس خارج ارایه کنیم تا پس از درس های خارج به فتواها منتقل شوند و از فتاوا به متن جامعه بیایند.

وی شریعت سهله و سمحه را از دیگر شاخصه های مهم در دروس خارج دانست و عنوان کرد: طبق روایات، پیامبر(ص) تصریح فرمودند که شریعت محمدی(ص) یک شریعت سهله، آسان و سمحه ای است که بدون هیچ گونه دردسر و مضایقه ای تمام زوایایی که مورد نیاز انسان روزگار است، ارایه می کند.  

این تضییق کردن ها که در فقه بوده شاید براساس شرایط جوامع گذشته بوده است. در جایی که ادله، قرآن، سنت و عقل اجازه می دهد، این تضییق ها را نباید در مباحث فقهی ببینیم تا از آنجا به فتوا و سپس به جامعه سرایت کند. اینکه تضییق ها و شریعت سهله و سمحه در کجا استدلال و به تعبیر امروز کلاسیک شود، باید در درس های خارج به خوبی بررسی گردد و سپس در سطح جامعه قرار گیرد. فقیهان بزرگی داشتیم که در این وادی کار کردند. در  کتاب بسیار پر ارزش محقق اردبیلی «مجمع الفائده و البرهان» که یک دوره ای از بحث های مهم فقهی است، مرحوم مقدس اردبیلی در موارد متعددی استدلال می کند به اینکه شریعت ما شریعت سهله سمحه است لذا امروز نیز این شاخص باید در درس های خارج مورد توجه قرار گیرد و آنجایی که ادله به ما اجازه می دهد، این شریعت سهله سمحه را نادیده نگیریم و موجبات تضییق و تنگ کردن دایره حلال و حرام خدا بر جامعه را فراهم نکنیم.

وی ادامه داد: آخرین شاخصه ای که بسیار مهم است و البته در درس های خارج وجود دارد، اما باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد، رابطه ای است که بین دستگاه فقه و روشنفکری است. ما نمی توانیم به برداشت های پژوهشگران علوم تجربی و روشنفکران توجه نکنیم، آقایانی که با فقه آشنا هستند، می دانند که فقه حکم شرعی را بیان می کند و مدار حکم شرعی موضوع است یعنی حکم بر موضوع بار می شود، و این موضوع را کسی یا نهادی که مسئولیت دارد، مشخص و تعیین می کند که اینان همان افکار عمومی، پژوهشگران و دانشمندان علوم تجربی هستند چون بخشی از موضوعات، ارتباطی به فقیه پیدا نمی کند و ارتباط آن با غیر فقیهان است.

فقیهان باید در مباحث فقهی و در درس خارج خود با مبدأیی که این موضوعات را مورد بررسی قرار می دهد، ارتباط داشته باشند. اکنون بخشی مهمی از موضوعات را داریم که باید از نظر فقهی روی آنها بسیار کار شود. به عنوان مثال زمانی علمایی که ضد مشروطه بودند، اعلام کردند که مشروطه ضدیت با شرع دارد و محکوم است و می خواستند مجلس مشروطه خواهان آن روز را به توپ ببندند، در مقابل عده ای از فقیهان بودند که با تمسک به فقه و با تمسک به بحث مقدمه واجب که در بحث اصول مطرح است، اعلام نظر کردند که مقابله با مشروطه، شرعی و سزاوار نیست و حفظ مشروطه از باب مقدمه واجب، واجب است. فقیهانی که آن روز چنین فتوا و نظریه ای را ارایه کردند با دستگاه افکار عمومی و روشنفکران آن زمان ارتباط داشتند.

سروش بر برقراری ارتباط میان فقها و روشنفکران تأکید کرد و گفت: باید بپذیریم که یک جریان ضروری در جامعه دیروز و امروز ما، جریان روشنفکری است و جریان روشنفکری باید با فقه در تماس باشد و فقه هم باید با جریان روشنفکری در تماس باشد تا فاصله های آنان کم شود و بتوانند از یکدیگر استفاده کنند. بسیاری از موضوعات از جمله بحث رسانه، خانواده، هنر، حق انتخاب در مسایل سیاسی و اجتماعی، پزشکی، جوان، کودک، بین الملل و تعهدات بین المللی، دینداری و خروج از دینداری و موضوعات مختلف دیگری که مورد توجه جامعه مخصوصاً جامعه روشنفکری است باید در درس های خارج بیشتر مورد توجه قرار گیرد تا این فقهی که دارای امکانات وسیع است و قواعده پخته 14 قرن بر آن گذشته و بسیار پژوهش های جدی دارد، در جامعه امروز مطرح شود و در آینده بتوانیم بهترین استفاده را از فقه و درس های خارج داشته باشیم.

اخبار مرتبط

پاسخ دیدگاه

لطفا نظر خود را وارد کنید
نام خود را بنویسید