شفقنا- مصطفی عباسی مقدم عضو هیئت علمی دانشگاه و مولف بیش از 50 کتاب و مقاله در موضوعات قرآن و حدیث و تبلیغ معتقد است: بر اساس آموزه‌های قرآنی، اجرای عدالت یک وظیفه همگانی است و اگر این موضوع در جامعه نهادینه شود، حکومت‌ها و مسئولان نیز نسبت به آن توجه و اهتمام خواهند داشت.
وی بیان کرد: اگر می خواهیم توجه مردم به دینداری تقویت شود باید در جهت بسط و گسترش عدالت تلاش کنیم چون در سایه دین هم عدالت و هم بی عدالتی بیشتر نمود پیدا می کند تا در سایه بی دینی.
دکترعباسی مقدم در گفت وگو با شفقنا درباره جایگاه و اهمیت عدالت گفت: عدالت در همه ادیان و به ویژه در اسلام جایگاه مهمی دارد و در آیات قرآن به عنوان یک اصل برای زندگی مطرح می شود و همه ائمه بر این موضوع تاکید داشته‌اند. این اصل از نظر وجدانی و فطری نیز مورد پذیرش همه انسانها است. بنابراین عدالت یک اصل انسانی و جهانی است و جنبه فرادینی دارد.
این استاد دانشگاه گفت: در فرهنگ قرآنی عدل و عدالت شاخه هایی دارد که اول بحث توحید و خداشناسی است. خداوند عالم عادل است و از نظرگاه عقیدتی ما باید عادل باشد هم در تکوین و مدیریت عالم یعنی هر چیز را به تناسب و تعادل خلق و اداره کند و هم در تشریع و الزام انسانها به احکام و دستورات دینی و هم در معاد و قیامت که به عدالت پاداش و کیفر دهد. شاخه دیگر عدالت برای انسان است که هم فرد باید عادل باشد و هم جامعه عدالت محور باشد و اینجاست که عدالت اجتماعی مطرح می شود و این نیز عدالت مورد تاکید و تصریح قرآن و سنت و عترت است. پس عدالت هم در عرصه الهی مورد تاکید است و هم در حوزه اخلاق و رفتار انسانی .
عدل برقراری توازن و تعادل است
وی درباره مفهوم عدالت گفت: در قرآن قسط و عدالت مورد تاکید است. عدل به معنای برابر بودن یا موازنه و توازن بین دو چیز است. یک شیء می تواند عِدل شیء دیگر باشد، یعنی مشابه آن باشد و با آن تساوی داشته باشد. نظام عالم بر اساس عَدل است یعنی توازن و هماهنگی دارد. در حدیث نبوی آمده است: «بالعدل قامت السمواتُ و الارض»؛ یعنی بر اساس عدل، آسمان و زمین برپا شده و نظام جهان نظام اصلح است.
عباسی مقدم افزود: عدل در نظام مخلوق خداوند و در نظام تکوین وجود دارد که بر اساس آن همه چیز به توازن و تعادل و هماهنگی خلق شده و اداره می‌شود. به این عدل در اصطلاح، عدل تکوینی می گویند. بر این اساس خداوند عادل است چون تمام اجزای جهان را با انتظام و تناسب و هدفمندی و باندازه ایجاد کرده است. در کنار این عدل، عدل تشریعی است. در عدل تشریعی، عدالت خدا در قانونگذاری و ارسال انبیا مطرح است و در عدالت انسانی ، دادگری حاکمان، عدالت حکومت و دادورزی هر انسان مورد توجه است یعنی دوری از هر رفتاری که به ظلم و عدم تعادل و تناسب بینجامد. بحث برقراری تعادل بین مردم و رعایت حقوق آنان و ضدیت با تبعیض مورد نظر است. تعریف «العدل وضع کل شیء فی موضعه» هم منافاتی با این تعریف ندارد. در عالم هرچیزی سر جای خود است و حاکمان در جامعه نیز باید بر اساس همین قانون و قاعده حرکت کنند و هرچیزی و هر کسی را بر سر جای خود و متناسب با تواناییها و استعدادها قرار دهند. این مقتضا و معنای عدالت در زندگی ما است.
تفاوت عدل و قسط
وی درباره قسط گفت: این مفهوم هم در قرآن آمده است. درباره این مفهوم سه دسته آیات وجود دارد؛ «كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ» یعنی از به پا دارندگان قسط باشید؛ در آیاتی دیگر گفته شده که گواهی به قسط بدهید.« شُهَدَاءَ بِالْقِسْطِ» اگر شهادت می دهید به قسط و عدالت باشد. در آیاتی نیز تصریح شده که به قسط امر کنید.
دکتر عباسی مقدم افزود: پس انسان هم باید گواهی به قسط داشته باشد، هم باید فرمان به قسط بدهد و هم اقامه قسط کند. در آیات این سه وظیفه برای انسان در قبال قسط مطرح شده است. در سوره حجرات وقتی که بین دو دسته نزاع شکل می‌گیرد، دستور می‌آید که بین آنان اصلاح و صلح ایجاد شود و وقتی که حل و فصل شد آن وقت به قسط عمل کنید. عادلانه حکم کنید و بر اساس عدالت و قسط سهم هر طرف را ادا کنید.
این استاد دانشگاه تصریح کرد: اگر بخواهیم بین مفهوم عدل و قسط تفاوت قائل شویم، عدل بیشتر شامل حکم کردن و قضاوت است و قسط به تقسیم حقوق و امکانات و بهره مندی برمی‌گردد. یعنی در کف جامعه قسط مهم و محسوس است و اثر دارد و بدین جهت است که قران هدف انبیا را برپایی قسط میشمرد: (لیقوم الناس بالقسط). این توزیع عادلانه امکانات و حقوق است که در زندگی بشر به چشم می آید. هرگونه گشایش باید به تعادل و بر اساس ضوابط و استحقاقها باشد.البته عدل و قسط گاهی در برخی موارد به معنای تساوی است اما در بسیاری مواقع عواملی سبب می شود که عدل به معنای تساوی نباشد.
آنچه باعث می شود عدالت همیشه به معنای تساوی نباشد
عباسی مقدم گفت: اصولی هست که باید در کنار عدل به آن توجه شود. هر انسانی باید حاصل دسترنج خود را به دست بیاورد. اگر انسانها دست رنج‌های متفاوتی دارند، باید بر اساس تلاش خود به پاداش و نعمت در دنیا و آخرت برسند. این آیه شریفه « وَأَن لَيسَ لِلإِنسانِ إِلّا ما سَعىٰ» اشاره به همین موضوع دارد. پس بهره مندی بر اساس تلاش، یک اصل است و ممکن است دو نفر با نیازها و توتناییهای یکسان اما بخاطر تلاش متفاوت پاداش و رزق متفاوتی داشته باشند. این اصل سبب می شود که عدل را به معنای تساوی ندانیم. انسان اختیار دارد تلاش و یا تنبلی کند. در آیات مختلفی هم به این اصل تاکید شده و دو نوع شخصیت و رفتار را بررسی می کند. نتیجه این دوگانگی رفتار، متفاوت بودن مراتب انسانها است. پس بین انسانها تفاضل هست و این تفاضل بر اساس انتخاب و اختیار انسان است. براساس آیات سوره لیل گروهی اهل انفاق و احسان و صدقه اند و به آسانی رشد می کنند( فسنیسره للیسری) و عده ای اهل بخل ورزی و تکذیبند که عاقبتشان سختی و کیفر خواهد بود( فسنیسره للعسری).
عدالت در حیات، مغفول جامعه امروز
این پژوهشگر قرآنی درباره شاخه‌های عدالت گفت: عدالت در حیات، شاخه ای از عدالت است که کمتر به آن توجه می شود. همه در حق زندگی متعارف و مطلوب مساوی هستند و باید حق حیات و زندگانی متعارف داشته باشند. کسی حق ندارد زندگی کسی را محدود کند یا موجب هلاکت یا فلاکت او شود. سقط جنین ممنوع است چون کسی حق گرفتن حیات از جنینی که خدا به او جان بخشیده اما پدرش مشخص نیست یا مادرش فرزند نمیخواهد را ندارد. باید امکان زندگانی متعارف و حداقلی برای همه انسانها فراهم باشد. بر این اساس برخی از کشورها بدون توجه به نژاد و قومیت و کشور افراد، تلاش می کنند حداقل امکانات را برای همه افراد فراهم کنند.
وی افزود: یکی دیگر از شاخه های عدالت، عدالت در فرصت های معنوی است؛ مانند فرصت در عبادت، معرفت و سایر کمالاتی که انسان به آن متمایز و شناخته می شود. این فرصت باید به همه انسانها داده شود تا در زمینه‌های معنوی رشد کنند. به تعبیر قرآن انسانها نباید مستضعف فکری و معنوی بار بیایند. نتیجه این عدالت یعنی اینکه انسانها بتوانند رشد معرفتی و معنوی پیدا کنند.
سایر شاخه های عدالت
این استاد دانشگاه ادامه داد: یکی دیگر از شاخه های عدالت، عدالت در فرصت های اجتماعی و ظهور در صحنه اجتماع و رسیدن به پست های دنیوی است. نتیجه این شاخه از عدالت شایسته سالاری است. این عدالت یعنی اینکه انسانها بتوانند بر اساس معیارهایی مثل علم و تقوا و توان بدنی و روحی که مشخص است، توانایی و استعداد خود را در پیشرفت و مدیریت جامعه نشان دهند یعنی پارتی و رشوه و رانت و نزدیکی به حاکمان در ارتقای مقام افراد دخیل نباشد.
عباسی مقدم گفت: شاخه دیگر اینکه دنیا پر از نعمتهای الهی است و در بهره مندی از نعمتها باید عدالت برقرار باشد. البته نعمتها فقط مادی نیستند. ما باید به توزیع نعمتهای معنوی هم توجه کنیم. در نظام انسانی اسلام، همه امتیازات مادی و معنوی را بر اساس عدالت توزیع میکند. عدالت در تشویق و تنبیه وپاداش و کیفر نیز شاخه بعدی است. از سوی دیگر عدالت در تظلم خواهی و نقد و انتقاد هم باید در جامعه جاری باشد. هرکسی باید بتواند حق خواهی و تظلم خواهی و نقد و انتقاد داشته باشد. اینطور نباشد که اصحاب قدرت و ثروت فقط بتوانند دیگران را نقد کنند یا از ایشان شکایت کنند. آزادی بیان اگر فقط برای یک عده باشد، خلاف عدالت است.
نتیجه عدالت
وی درباره نتیجه اجرای عدالت گفت: در روایات تاکید شده که برقراری عدالت ثمرات مادی و معنوی فراوان است. پیامبر(ص) می فرماید: ترازوی خداوند در زمین عدل است و کسی که این ترازو را اتخاذ کند به سوی بهشت راهنمایی می شود و هرکسی آن را ترک کند به سوی جهنم سوق داده می شود. امام صادق(ع) می فرماید؛ مردم تا زمانی که عدل را به پا دارند بی نیاز خواهند بود و آسمان رزق و روزی اش را به آنها نازل می کند. عباسی مقدم گفت: اگر دینداران و از جمله حاکمان منسوب به دین نتوانند اجرا کننده عدالت باشند، میدان برای افراد و تفکراتی که ضد دین هستند باز می شود. امروزه در دنیا حتی کمونیست هم مدعی عدالت است. آنها معتقدند بدون توجه به خدا انسان می تواند به عدالت زندگی کند البته در دوران حاکمیتشان توفیقی در این خصوص نداشتند. اگر می خواهیم توجه مردم به دینداری تقویت شود باید در جهت بسط و گسترش عدالت تلاش کنیم. چون در سایه دین هم عدالت و هم بی عدالتی بیشتر نمود پیدا می کند تا در سایه بی دینی.
همه باید مجری عدالت باشند
این قرآن پژوه تصریح کرد: از نظر قرآن عدالت یک ارزش الهی است اما هیچ وقت به جبر آن را در دنیا پیاده نمی کنند. این انسان است که با اختیار هر صفت و فضیلت را باید به دست بیاورد. عدالت وقتی ارزش دارد که انسان ها زمینه آن را فراهم و برای آن تلاش کنند و از ویژه خواری ها و رانت خواری ها بپرهیزند و به دستگیره محکم عدالت متمسک شوند. این بیان قرآن که «لَوْ يَشاءُ اللَّهُ لَهَدَى النَّاسَ جَمِيعاً» نشان می‌دهد که ارزش هرچیزی و حتی ارزش هدایت به انتخاب و تلاش انسان است. پس اولین عامل هدایت خود مردم هستند. قرآن ارزش عدالت را نیز به حرکت یکایک مردم «لِیَقومَ النّاسُ بِالقِسط» می داند. قیام یعنی اقدام جدی برای رسیدن به عدالت و قسط.
وی افزود: از طرفی آیه وَأُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَيْنَكُمُ، نشان می دهد که خود پیامبر مامور به عدل است. از سوی دیگر یکی از اقشاری که در این حوزه مسئولیت خطیر دارند، عالمان جامعه هستند. حضرت امیر هم بر همین اساس است که خلافت را می پذیرد و خود می فرماید اگر به خاطر این پیمان الهی و عهدی که خدا با دانایان کرده نبود من این خلافت را قبول نمی کردم. یعنی وظیفه و یک مسئولیت سنگین برای اجرای قسط و عدل بر عهده علمای جامعه است. پس اینکه ما منتظر باشیم که قوانین و مجلس و دولت عدل را اجرایی کنند باطل است. هرکسی باید خود را در برابر اجرای عدالت مسئول بداند و به اندازه لازم و ممکن از طریق قانونی و اخلاقی به اجرای قسط کمک نماید.
