در سوگ محمدرضا حکیمی اسلام‌شناسی عدالتخواه + پیام های تسلیت و زندگینامه

شفقنا- استاد سید محمدرضا حکیمی از متفکران و دانشمندان ایرانی است که آثار ارزشمندی در زمینه معارف و علوم اسلامی از خود به یادگار گذاشته است. کتاب الحیاة این نویسنده یک دائرةالمعارف اسلامی است که از شهرت و اعتبار خاصی در جهان اسلام برخوردار است. استاد حکیمی 31 مردادماه بر اثر ضعف جسمانی ناشی از ابتلا به کرونا جان به جان افرین تسلیم کرد.

مراسم تشییع و تدفین پیکر مطهر استاد علامه محمد رضا حکیمی روز سه شنبه ۲ شهریور ۱۴۰۰ در حرم مطهر امام علی بن موسی الرضا (ع)، بست نواب، (پایین خیابان)، ساعت ۹:۳۰ با رعایت پروتکل‌های بهداشتی کرونا برگزار خواهد شد.

شفقنا ضمن تسلیت درگذشت این نویسنده بزرگ اسلامی، پیام های تسلیت مراجع عظام تقلید، علما و شخصیت های کشوری را جهت اطلاع خوانندگان به صورت زیر می آورد:

پیام تسلیت رهبر انقلاب اسلامی در پی درگذشت استاد محمدرضا حکیمی

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در پیامی درگذشت عالم و متفکّر برجسته جناب آقای محمدرضا حکیمی را تسلیت گفتند.

متن پیام رهبر انقلاب اسلامی به این شرح است:

بسم الله الرحمن الرحیم

با تأسف و تأثر خبر درگذشت عالم و متفکّر برجسته جناب آقای محمدرضا حکیمی قدّس‌الله‌نفسه را دریافت کردم. ایشان دانشمندی جامع، و ادیبی چیره‌دست، و اندیشه‌ورزی نوآور، و اسلام‌شناسی عدالتخواه بودند. ایشان عمر را فارغ از آرایه‌ها و پیرایه‌های مادی، در خدمت معارف والای قرآن و سنّت گذرانده و آثاری ارزشمند از خود به جا نهادند. بهره‌گیری از محضر پر فیض و نفس گرمِ استادان معرفت و معنویت در مشهد مقدس، ذخیره‌ئی از توکل و تعبّد و غنای نفس در دل و جان این شخصیت عزیز به جا نهاده بود که تا آخر عمر با برکتش وی را استوار میداشت. این‌جانب فقدان اندوهبار این رفیق دیرین را به خاندان مکرّم حکیمی و بازماندگان بویژه برادر بزرگوار ایشان و نیز به همه‌ی دوستان و علاقمندان آن مرحوم تسلیت عرض میکنم و رحمت و مغفرت الهی را برای وی مسألت مینمایم.

پیام حضرت آیت الله مکارم شیرازی درپی درگذشت علامه حکیمی: فقدان این فرزانه اندیشمند خسارت جبران ناپذیری برای جهان تشیع به شمار می آید

شفقنا- حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ضمن تسلیت درگذشت استاد محمدرضا حکیمی گفتند: فقدان این فرزانۀ اندیشمند خسارت جبران ناپذیری برای جهان تشیع به شمار می آید.

به گزارش شفقنا، متن پیام مرجع تقلید شیعیان به شرح زیر است:

انا لله و انا الیه راجعون

خبر رحلت دانشمند ارجمند جناب آقای محمدرضا حکیمی(رحمة الله علیه) موجب نهایت تأثر و تأسف گردید.

حقیقت آن است که حوزه علمیه مشهد همواره دانشمندان بزرگ و با شخصیتی پرورش داده که آثار گرانبها و برجسته ای از خود به یادگار گذاشته اند.

بی شک جناب آقای محمدرضا حکیمی (رحمة الله علیه) از جملۀ آنان است. او با داشتن نبوغ ذاتی در دروس اساتید بنام مشهد حضور یافت و از علوم مختلف اسلامی آنان به بهره فراوان گرفت و در پی آن توانست با مجاهدت های علمی خود کتاب های بسیار سودمند و پرارزشی از خود بجای بگذارد. فقدان این فرزانۀ اندیشمند خسارت جبران ناپذیری برای جهان تشیع به شمار می آید.

اینجانب این ضایعه اسفناک را به حوزه علمیه مشهد و همۀ علاقه مندان او بویژه بیت آن فقید سعید تسلیت عرض نموده، توفیق راهروان آن بزرگوار را در احیای مواریث اهل بیت آرزومندم.

از خداوند متعال خواهانم روح او را با اولیای گرامیش محمد و آل محمد محشور گرداند و به بازماندگان صبر جمیل و اجر جزیل عنایت فرماید.

حضرت آیت الله نوری همدانی: نوآوری، انقلابی در سطح بسیار بالا و جامع بودن از ویژگی های ممتاز استاد حکیمی بود

حضرت آیت اللّه العظمی نوری همدانی در پیامی ضمن تسلیت درگذشت علامه محمدرضا حکیمی گفتند: نوآوری، انقلابی در سطح بسیار بالا و جامع بودن از ویژگی های ممتاز ایشان بود.

به گزارش شفقنا، متن پیام مرجع تقلید شیعیان به شرح زیر است:

بسم الله الرحمن الرحیم
انالله و اناالیه راجعون

درگذشت عالم فرزانه و اندیشمند برجسته استاد محمدرضا حکیمی (رحمت الله علیه) موجب تأثر و تأسف گردید.

نوآوری، انقلابی در سطح بسیار بالا و جامع بودن از ویژگی های ممتاز ایشان بود که با قلمی روان و توانا تألیفات متعددی در حوزه‌های مختلف علوم اسلامی در جهت ترویج و تبین معارف اسلامی و نشر تعالیم اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام) از خود به یادگار گذاشت.

فقدان آن عالم وارسته و دوست دیرینه را به جامعه علمی، شاگردان و علاقمندان و خاندان مکرّم حکیمی تسلیت عرض نموده از خداوند قادر متعال غفران و رحمت واسعه الهی را برای آن مرحوم مسئلت می‌نمایم.

آیت الله حسینی بوشهری: این عالم ژرف اندیش و محقق متفکر از مفاخر بزرگ اسلامی است

رئیس شورایعالی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم با صدور پیامی درگذشت علامه حکیمی را تسلیت گفت.

به گزارش شفقنا، متن پیام آیت الله حسینی بوشهری به شرح زیر است:

بسم الله الرحمن الرحیم

انا لله و انا الیه راجعون

ارتحال عالم فرزانه و اندیشمند بزرگ علامه محمد رضا حکیمی(رحمه الله علیه) موجب تالم و تاثر گردید.

این عالم ژرف اندیش و محقق متفکر از مفاخر بزرگ اسلامی است که آثار قلمی ارزشمندی در حوزه معارف اسلامی دارد.

اینجانب به بازماندگان ایشان و نیز به دوستان و ارادتمندان و مستفیدان از آن مرحوم به ویژه جامعه علمی کشور در حوزه و دانشگاه تسلیت عرض میکنم و علو درجات و رحمت و مغفرت حضرت احدیت را برای ایشان مسألت می کنم.

آیت الله علم الهدی: درگذشت آقای محمدرضا حکیمی ضایعه‌ای اسفناک برای جامعه روحانیت شیعه است

آیت‌الله سید احمد علم‌الهدی نماینده ولی فقیه در استان خراسان رضوی و امام جمعه مشهد در پیامی درگذشت عالم و متفکّر برجسته، استاد محمدرضا حکیمی را تسلیت گفت.

به گزارش شفقنا، متن پیام تسلیت عضو شورای عالی حوزه علمیه خراسان به این شرح است:
رحلت جانگداز علامه فرهیخته، استاد اندیشمند، اسوه زهد و عدالتخواهی جناب آقای محمدرضا حکیمی ضایعه‌ای اسفناک برای جامعه روحانیت شیعه است.

این ضایعه مولمه را به محضر مقدس رهبر معظم انقلاب اسلامی، حوزه‌های علمیه، قاطبه اندیشمندان دینی و برادر بزرگوار آن مرحوم تسلیت عرض می‌کنم.

امیدوارم با عنایات خاصه حضرت بقیه الله(عج) این خسارت ناگاه، جبران گردد و خداوند بر علو درجات و مقامات آن مرحوم بیافزاید.

پیام تسلیت مدیر حوزه های علمیه درپی درگذشت علامه حکیمی

مدیر حوزه های علمیه در پیامی درگذشت مرحوم استاد محمدرضا حکیمی را تسلیت گفت.

مدیر حوزه علمیه خراسان در پیامی درگذشت استاد محمدرضا حکیمی را تسلیت گفت.

به گزارش شفقنا، متن پیام آیت الله سید مصباح عاملی به این شرح است:

بسم الله الرحمن الرحیم
انا لله و انا الیه راجعون
حضور در عرصه تحقیق و انس با کتابت در کنار توجه هنرمندانه به نگارش اندیشه های دینی و تبیین معارف قرآن و اهل بیت علیهم السلام کاری بس ارزشمند و برجسته است که بی شک عالمی فرهیخته و اندیشمندی همچون مرحوم استاد محمدرضا حکیمی که در طریق پرافتخار انقلاب و آرمان های نظام مقدس جمهوری اسلامی نیز با قلم خویش گام های بلندی برداشت، در این میدان، جامع و چیره دست بود.

استاد محمدرضا حکیمی یکی از محققان برجسته و دانش آموخته این حوزه کهن در مرزبانی مکتب اهل بیت علیهم السلام بود که با قلم و کتابت خود میراث های گرانبهایی از اندیشمندی و تفکر دینی روزآمد، کارآمد و پاسخگو نسبت به نیازهای نظام دینی و جامعه اسلامی به جای گذاشت.

اینجانب درگذشت این محقق و اندیشمند را به محضر رهبر معظم انقلاب، حوزه علمیه خراسان، دوستان، آشنایان و به ویژه بیت آن مرحوم و به خصوص دانشمند محترم، جناب حجت الاسلام و المسلمین حاج محمد آقای حکیمی تسلیت عرض نموده و از خداوند متعال برای بازماندگان صبر جمیل و اجر جزیل و برای آن فقید سعید، علو درجات را مسئلت دارم.

رییس جمهور درگذشت علامه محمدرضا حکیمی را تسلیت گفت

رییس جمهوری در پیامی با تسلیت رحلت عالم وارسته و استاد بزرگوار، محمدرضا حکیمی، این ضایعه تاسف بار را به عموم ارادتمندان ایشان بویژه مردم مشهد مقدس و همچنین به خاندان مکرم حکیمی تسلیت گفته و از درگاه خداوند متعال برای آن مرحوم علو درجات و برای بازماندگان صبر و اجر مسألت کرد.

در متن پیام تسلیت حجت الاسلام والمسلمین سید ابراهیم رئیسی آمده است: رحلت عالم وارسته و استاد بزرگوار، جناب آقای محمدرضا حکیمی موجب تاثر و اندوه فراوان گردید. این اندیشمند گرانقدر و متفکر فرزانه که از مدافعان و حامیان نهضت حضرت امام خمینی(ره)بودند، با سلامت نفس و بینش عمیق دینی، تمام عمر شریف خود را وقف تبیین معارف و فرهنگ اسلامی و ترویج مکتب نجات بخش اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام) کرد و با تالیف آثار ارزشمند متعددی از جمله دائره المعارف ماندگار الحیاه، گنجینه ای پر بار و درخشان از خود به یادگار گذاشت.

رییس جمهوری در پیام خود یادآور شده است: کیمیای عدالت و بحث و فحص درباره ابعاد آن، دغدغه همیشگی آن مرحوم بود و خود نیز با حرکت بر سبیل ساده زیستی و بی‌توجهی به زخارف دنیوی، الگویی عملی برای همه دوستداران این مفاهیم ارزشمند، رقم زد.

حجت الاسلام والمسلمین رییسی در ادامه پیام خود نوشت: اینجانب این ضایعه تاسف بار را به عموم شاگردان و ارادتمندان ایشان بویژه مردم عزیز مشهد مقدس و همچنین به خاندان مکرم حکیمی و برادر بزرگوار ایشان تسلیت گفته و از درگاه خداوند متعال برای آن مرحوم علو درجات و حشر با اولیای الهی و برای بازماندگان صبر و اجر مسألت دارم.

پیام تسلیت رییس مجلس شورای اسلامی در پی درگذشت علامه محمدرضا حکیمی

رییس مجلس شورای اسلامی، در پی درگذشت علامه محمدرضا حکیمی پیام تسلیتی صادر کرد.

متن کامل این پیام به شرح زیر است:

بسم الله الرحمن الرحیم

إِذَا مَاتَ الْعَالِمُ ثُلِمَ فِی الْإِسْلَامِ ثُلْمَهٌ لَا یَسُدُّهَا شَیْءٌ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَهِ

درگذشت عالم ربانی حضرت علامه محمدرضا حکیمی، مجتهد متأله، دانشمند اسلام‌پژوه و صاحب اثر شریف الحیاه موجب تأسف و تأثر عمیق شد.

آن مرحوم سراسر عمر خود را یکسره وقف ترویج معارف اسلامی نمود و با سلوک زاهدانه خود مروج سیرۀ علمی و عملی ائمه هداه علیهم السلام در میان جان‌های جویای حقیقت به خصوص جوانان بود.

ایشان با تالیف آثار گرانبهایی از جمله کتاب خورشید مغرب نقش برجسته‌ای در ترویج فهمی عالمانه و انقلابی از اسلام در مقاطع تاریخی مهم ایفا کرد و با تدوین دائره المعارف سترگ و عظیم‌الشأن الحیاه نقشی کم‌نظیر در مرزبانی از معارف حقه اهل بیت علیهم السلام بر عهده گرفت. علامۀ حکیمی که همۀ عمر را با آزادگی و پرهیزگاری گذراند و ندای عدالت‌طلبی عاقلانه اسلامی را به گوش مردم رساند، امروز در پناه رحمت و مغفرت الهی آرام گرفته است و آثار ایشان باقیات صالحات ارزشمندی برای آن مرحوم است؛ عموم جوانان و نوجوانان می‌توانند با بهره‌گیری از آن دریای معرفت، آموزه‌های متعالی اسلامی را به احسن وجوه بیاموزند و سرلوحۀ زندگی خویش قرار دهند.

اینجانب درگذشت مرحوم علامه حکیمی را به عموم مردم ایران، حق‌جویان و حقیقت‌طلبان، شاگردان آن مرحوم و بیت معزز، مکرم و عالم‌پرور حکیمی تسلیت و تعزیت عرض می‌کنم و از خداوند متعال برای آن مرحوم رحمت و مغفرت و برای بازماندگان صبر و اجر مسئلت می‌کنم.

رئیس دفتر تبلیغات اسلامی: اخلاق علمی و تواضع آقای حکیمی در کنار زهد و پارسایی، نمونه‌ای عینی از تربیت‌یافتگان و شاگردان مکتب اهل‌بیت (ع) به نمایش گذاشت

رئیس دفتر تبلیغات اسلامی با صدور پیامی درگذشت محمدرضا حکیمی را تسلیت گفت.

به گزارش شفقنا، متن پیام حجت الاسلام والمسلمین احمد واعظی بدین شرح است:

بسم الله الرحمن الرحیم
انا لله و انا الیه راجعون

درگذشت عالم فرزانه جناب آقای محمدرضا حکیمی را به خاندان مکرم حکیمی و علما و فضلای حوزه علمیه مشهد به ویژه شاگردان و دوست‌داران آن مرحوم تسلیت عرض می کنم.

آثار و برکات علمی ایشان در حوزه های مختلف معارف اسلامی سرمایه‌ای ارزشمند است که پس از سال‌ها مجاهدت علمی بر میراث ارجمند فرهنگ و معارف اسلامی افزود.

اخلاق علمی و تواضع او در کنار زهد و پارسایی، نمونه‌ای عینی از تربیت‌یافتگان و شاگردان مکتب اهل‌بیت علیهم السلام به نمایش گذاشت که درس‌آموز طالبان و دانش‌پژوهان خواهد ماند.

از خداوند متعال برای آن فقید سعید رحمت و رضوان الهی، و برای خاندان و بازماندگان ایشان صبر و اجر مسئلت دارم.

آیت الله محقق داماد: استاد حکیمی سالها برای تحقق عدالت علوی خون دل ها خورد

آیت‌الله دکتر سید مصطفی محقق داماد در مطلبی ضمن ابراز تأسف و تسلیت درگذشت استاد حکیمی از قلم زدن ها، خون دل خوردن ها و فریادهای علامه حکیمی برای تحقق عدالت علوی گفت.

به گزارش شفقنا، متن یادداشت آیت الله محقق داماد بدین شرح است:

بسم الله الرحمن الرحیم
شنیدم که چون قوی زیبا بمیرد
فریبنده زاد و فـریبا بمیرد
شب مرگ، تنها نشیند به موجی
رود گوشـه ای دور و تنها بمیرد
در آن گوشه،چندان غزل خواند آن شب
که خود در میان غـزل ها بمیرد
چو روزی ز آغـوش دریا برآمـد
شبـی هم در آغـوش دریا بمیرد
تو دریای من بودی، آغوش وا کن
که می خواهد این قوی، زیبا بمیرد

حدود ۵۵ سال پیش، نخستین بار مرحوم استاد حکیمی رضوان‌الله‌تعالی علیه را در یکی از حجرات مدرسه نواب مشهد زیارت کردم. من که آن روز طلبه‌ای جوان بودم، خود را در مقابل مردی یافتم که «جهان بنشسته در گوشه‌ای» بود و از دامنش ادب و فضل سرازیر می شد‌‌.

دستار خاکستری رنگی بر سر، و نه قبا بلکه پالتوی بلندی بر تن داشت. تسلطش بر ادبیات فارسی، ادبیات عرب، تاریخ، رجال و حدیث مرا خیره کرد. استاد حکیمی که اصالتاً اهل اردکان یزد و بزرگ‌شده خراسان بود، به زودی برای من به عنوان الگوی عالم عامل شناخته شد. آثار قلمی حکیمی، نشان‌دهنده ذوق سلیم در نگارش پارسی و عربی است.

استاد حکیمی، هرچند رهبر فکری برای نظریه تفکیک شناخته می شد، اما از نظر اخلاقی مایلم به یک نکته اشاره کنم؛ آنچه من شاهد آن بودم، ادب و احترام بالایی بود که این بزرگوار به اربابان حکمت اسلامی می‌نمود. من مکرر به چشم خود دیده بودم که او در مقابل استاد شهید مطهری طاب‌ثراه با کمال تواضع و احترام برخورد می‌کرد‌.

به خاطر دارم روزی مرحوم حکیمی به من تلفن فرمودند و گفتند که شنیده‌ام برخی دوستان در نظر دارند که مجموعه مقالاتی در تکریم استاد مهدی حائری‌یزدی فراهم آورند، فرمودند من هم مایلم نسبت به این شخصیت بزرگ، ادای وظیفه کنم. همه فضلا می‌دانند، استاد مهدی حائری‌یزدی که به هر حال یک فیلسوف شناخته شده بود ولی ایشان با کمال ادب و احترام مقاله بسیار محققانه‌ای نوشتند و برای من فرستادند که در آن مجموعه منتشر شود‌.

مرحوم حکیمی، آرمانش تحقق عدالت علوی بود، ولی مناسب است این شعر محی‌الدین‌بن‌عربی را من در اینجا بخوانم. وقتی به محی‌الدین‌بن‌عربی خبر دادند که جنازه ابن رشد اندلسی، حکیم معروف را به دروازه قرطبه می‌آورند، محی‌الدین‌بن‌عربی به استقبال جنازه آمد، درسش را تمام کرد و به اتفاق دوستان و شاگردانش به استقبال جنازه آمد، ایستاد ملاحظه کرد که پیکر ابن‌رشد را بر تابوتی بر استری قرار داده‌ بودند و برای حفظ توازن بار، طرف دیگرش را کتابها و تألیفات او نهاده‌اند‌. محی‌الدین شروع کرد زیر لب با‌البداهه این بیت را زمزمه کرد و گفت: هذا الحکیم و هذه‌ آثاره، یا لیتی شعری هل اتت آماله. یعنی این جنازه حکیم است و آن هم آثار علمی و قلمی اوست. ای کاش می‌دانستم که آیا او به آرزوها و آمالش رسید؟ ما جا دارد، امروز به استادمان جناب حکیمی بگوییم، ای استاد! سال‌ها برای تحقق عدالت علوی قلم زدی، سخن‌ها گفتی، خون دل‌ها خوردی، فریادها زدی. آیا به آرزویت رسیدی؟

به هرحال آیه قرآن مجید را تلاوت کنیم: وَسَلامٌ عَلَيْهِ يَوْمَ وُلِدَ وَيَوْمَ يَمُوتُ وَيَوْمَ يُبْعَثُ حَيًّا. قرآن مجید، از زبان حضرت عیسی می‌گوید. اما ما خطاب به استاد حکیمی، با الهام و گرته‌گیری از قرآن مجید می‌گوییم سلام بر تو، روزی که زندگی می‌کردی و قلم می‌زدی و می‌نوشتی و امروز که از میان ما رفتی، و سلام بر تو روزی که دومرتبه، در پیشگاه خدا حاضر می‌شوی. عاشَ سَعیداً وَ مَاتَ سَعیدا.

والسلام علیکم و رحمت الله و برکاته

پیام تسلیت مجمع مدرسین و محققین حوزه علمیه قم به مناسبت درگذشت استاد محمدرضا حكيمی 

مجمع مدرسین و محققین حوزه علمیه قم با صدور پیامی درگذشت استاد محمدرضا حکیمی را تسلیت گفت.

متن پیام این نهاد حوزوی به شرح زیر است:
بسم الله الرحمن الرحیم
وبوجهک الباقي بعد فناء كل شي.
رحلت انديشمند اسلام شناس و شيعی نگر، فكور فرزانه و فرهيخته استاد محمدرضا حكيمی موجب تالم و تاثر گرديد. بزرگ مردی كه هميشه و همواره اسلام را در كنار عدالت و كاهش رنج های مردم می شناخت و برای آرمانش زياد گفت، نوشت و فرياد زد. آنچه بيش از هر چيز بر تالماتش می افزود فاصله گرفتن جامعه دينی و حكومت اسلامی از اهداف دين خداوندی بود و اینکه به نام دين بر مردم ستم ها می رود. او عالمی بود عامل و عاملی بود دردمند و دردمندی كه هميشه فريادش را با خود داشت. قرآن و عترت چراغ راه انديشه های او بود و اين دو را هميشه با خود داشت. كتاب عالمانه  الحياة از رشحات فكری اين دانشمند و برادران بزرگوارش بود.

مجمع مدرسين و محققین حوزه علمیه قم اين ضايعه مؤلمه را به همه پژوهشگران و انديشمندان جهان اسلام و حوزه های علميه و به بازماندگان آن مرحوم تسليت می گويد.

خداوند روح بزرگ او را در جوار رضوان و رحمت خود قرار دهد.
ثَوَابُ اللَّهِ خَیْرٌ لِّمَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا وَلَا یُلَقَّاهَا إِلَّا الصَّابِرُونَ (قصص: ۸۰)

پیام تسلیت ظریف در پی درگذشت علامه محمدرضا حکیمی

محمد جواد ظریف در پیامی درگذشت، محمدرضا حکیمی فیلسوف و فقیه برجسته کشورمان را تسلیت گفت.

به گزارش شفقنا، متن پیام وزیر امور خارجه به این شرح است:

بسم الله الرّحمن الرّحیم

اذَا مَاتَ الْعَالِمُ ثُلِمَ فِی الْإِسْلَامِ ثُلْمَهٌ لَا یَسُدُّهَا شَیْءٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهِ.

خبر ارتحال استاد علامه جناب آقای محمدرضا حکیمی فیلسوف، فقیه و متفکر متعهد و برجسته کشورمان موجب اندوه و تاسف اینجانب شد.

آن عالم فرزانه بعنوان حکیمی قرآن شناس و حدیث دانی برجسته و خردورز عمر پربرکت خویش خود را با تعبد، تهذب و ساده زیستی صرف پژوهش در آیات نورانی قرآن کریم و روایات اهل بیت عصمت و طهارت(ع) و تالیف ده‌ها کتاب و مقاله در دفاع و تبیین اصول و ارزش های توحیدی و انسانی کرد و دغدغه‌مندی و توجه ویژه به فقرا و مستضعفان داشت و قطعا افکار ایشان چراغ روشنی برای رهنمایی حق جویان و نسل جوان کشور در مسیر نورانی قرآن و اهل بیت (ع) خواهد بود.

اینجانب رحلت مرحوم علامه حکیمی را به خاندان معزز و مکرم و همچنین شاگردان و علاقمندان ایشان تسلیت و تعزیت عرض می کنم و در ایام محرم و سوگواری حضرت اباعبدالله الحسین (ع) برای آن مرحوم رحمت و مغفرت واسعه الهی و همنشینی با اولیاء و صلحاء و شهدای کربلا و برای بازماندگان صبر و اجر مسالت می کنم.

وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی: قلم استاد حکیمی همیشه در خدمت احیای فضیلت و عدالت بود

سید عباس صالحی در پیامی درگذشت استاد محمدرضا حکیمی اندیشمند برجسته دینی را تسلیت گفت و نوشت: او از تبار عالمان راستین و دانشوران اصیل این مرز و بوم بود که در عمر پاک‌زیستی خویش زبان و قلم را در خدمت احیای فضیلت و عدالت قرار داد و ردای عزت خرد و اندیشه را به چاکری قدرت و ثروت نیالود.

به گزارش شفقنا، در متن پیام تسلیت سیدعباس صالحی آمده است:

«اشکم به نظر قطره زنان می‌رقصد

آهم به جگر بال فشان می‌رقصد

تا یاد تو می‌کنم دلم می‌بالد

تا نام تو می‌برم زبان می‌رقصد

ارتحال علامه مفضال استاد محمدرضا حکیمی داغ سرزمین دانش و فرهنگ ایران زمین بود. او از تبار عالمان راستین و دانشوران اصیل این مرز و بوم بود که در عمر پاک‌زیستی خویش زبان و قلم را در خدمت احیای فضیلت و عدالت قرار داد و ردای عزت خرد و اندیشه را به چاکری قدرت و ثروت نیالود.

او از پیشگامان نو فهمی و عصری‌سازی معارف اهل‌بیت علیهم السلام بود. اینکه بتوان آن مفاهیم حیات‌بخش و نورانی را از منظرهای جدید دریافت و در قالب‌های نو عرضه داشت.

او از طلایه‌داران و متفکران انقلاب اسلامی ایران و دلباخته این موج شکوهمند بود اما آن را در افق عدالت و معنویت تفسیر می‌کرد و با هرگونه تحریف نظری و عملی آن ستیز داشت و در این حق‌گویی مداهنه‌ای روا نداشت.

او در زندگی شخصی‌اش نماد شکوه قناعت و عزت نفس بود و در قله‌ای از سلوک روحی و معنوی مکتوم زیست که دریافت کرانه‌های آن بر معاشران نزدیک هم آشنا نبود.

اینک او در میان ما نیست و فقدانش ضایعه‌ای جبران‌ناپذیر بود و هست.

در این روزها که ایام به عطر سوگ حسینی ممهور است از ایزد منان می‌خواهیم که او را با معشوق خویش سالار شهیدان و اهل‌بیت و اصحاب او محشور کند و این داغ را بر دلدادگان و شاگردان راه و مکتب او آسان سازد و آنان را در مسیری که او تعلیم داد، پایمردی و استواری بخشد.»

سیدمحمد خاتمی: استاد حکیمی ساده‌ترین و بی‌آلایش‌ترین شیوهٔ زندگی را برگزید

حجت الاسلام و المسلمین سید محمد خاتمی در پیامی با تسلیت درگذشت علامه محمدرضا حکیمی نوشت: او ساده‌ترین و بی‌آلایش‌ترین شیوهٔ زندگی را برگزید تا در عمل نیز ثابت کند که دینی که به زندگی (نه تنها زندگی جاودان) بلکه زندگی پاک و عزتمندانه برای همه انسان‌ها در این دنیا نیاندیشد دین نیست.

به گزارش شفقنا، متن پیام تسلیت حجت الاسلام و المسلمین سید محمد خاتمی بدین شرح است:

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم

ماتم از دست دادن بزرگی ما را سوگوار کرده است که مظهر ایمانِ پاک، دانایی، روشن‌بینی، پارسایی و خیراندیشی و خیرخواهی برای انسان بود.

عالم فرزانه‌ای که بر شاه‌بیت دعوت پیامبران خداوند، «عدالت» پا می‌فشرد و با تأسی به مولای بزرگوارش، امام علی علیه‌السلام هیچگاه حقیقت ناب را فدای مصلحت نکرد و زیبایی حق‌بینی و حق‌گویی را به زشتیِ خوش‌آمدگویی و تملقِ این و آن نفروخت.

او ساده‌ترین و بی‌آلایش‌ترین شیوهٔ زندگی را برگزید تا در عمل نیز ثابت کند که دینی که به زندگی (نه تنها زندگی جاودان) بلکه زندگی پاک و عزتمندانه برای همه انسان‌ها در این دنیا نیاندیشد دین نیست و زندگی نیز بی سرسپردگی و دلدادگی عاشقانه و عالمانه به آفرینندهٔ زندگی که حق و عدل و حکمت مطلق است زندگی نیست. و مگر پرآوازه‌ترین اثرِ پرمحتوای او «الحیاة» نیست؟

او از تحجر و واپس‌گرایی و ظاهرزدگی به نام دین، همان اندازه بیزار بود که از دنیازدگی، التقاط و دین‌ستیزی.

با دلی سرشار از سوز و درد، این مصیبت بزرگ را به همهٔ اصحاب فضل و فضیلت و به انبوه ارادتمندان و بهره‌گیران از دریایِ دانایی و فضل و پارسایی او، بخصوص به برادر بزرگوارش جناب حجت‌الاسلام والمسلمین حاج آقا محمد حکیمی که جانش از داغ تابسوز برادر کهتر و بافضیلتش آرام نگرفته بود، به مصیبت بزرگ از دست دادن مراد و برادر مهتر خود مبتلا شد تسلیت می‌گویم و از پیشگاه حضرت حق جل و علا برای آن فقید سعید علو درجات و برای بازماندگان معزز صبر و اجر و سلامتی مسألت می کنم.

سَلَامٌ عَلَیْهِ یَوْمَ وُلِدَ وَیَوْمَ یَمُوتُ وَیَوْمَ یُبْعَثُ حَیًّا

پیام تسلیت لاریجانی در پی درگذشت علامه محمدرضا حکیمی

مشاور مقام معظم رهبری در پیامی درگذشت علامه‌ فرزانه، متفکر، اسلام‌شناس و ادیب برجسته محمدرضا حکیمی را تسلیت گفت.

به گزارش شفقنا، علی لاریجانی روز دوشنبه در پیامی با ابراز تألم و تأسف از درگذشت علامه محمد رضا حکیمی،  علامه‌ فرزانه، متفکر، اسلام‌شناس و ادیب برجسته، نوشت: فقدان این شخصیت بی‌بدیل برای جامعه‌ علمی و فرهنگی کشور، ضایعه‌ای سنگین و بی‌جبران است. آن عالم بزرگ و متعهد در طول عمر پربرکت خود، آثار علمی با ارزشی پدید آوردند و تفکر دینی را در دائره‌ای وسیع ارتقاء بخشیدند.

مشاور مقام معظم رهبری ادامه داد: آثار پرمغز این دانشمند عالیقدر در شمار حسنات علمی و فکری دوران حاضر محسوب می‌شود. این‌جانب با تسلیت به جامعه‌ علمی کشور  و مخصوصاً به  برادر ارجمند و دیگر بازماندگان محترم ایشان، به روح این عالم بزرگوار درود می‌فرستم و رحمت و مغفرت الهی را برای ایشان طلب می‌کنم.

پیام تسلیت جهاددانشگاهی در پی درگذشت علامه حکیمی

جهاددانشگاهی در پی درگذشت حکیم علامه محمدرضا حکیمی پیام تسلیتی صادر کرد.

به گزارش شفقنا، متن پیام بدین شرح است:

بسم الله الرحمن الرحیم 

انالله و اناالیه راجعون
درگذشت حکیم متأله، عالِم عامل، مرزبان توحید و متفکر عدالت خواه علامه محمدرضا حکیمی (رضوان الله تعالی علیه)، جامعه علمی و دینی و عموم مردم حق مدار و علاقمند به تعالیم والای قرآن کریم و عترت طاهرین (ع) را در سوگ و اندوه نشاند.
این ثلمه و فقدان بزرگ را به محضر رهبر فرزانه انقلاب اسلامی، خاندان مکرم و داغدار حکیمی و شاگردان و علاقمندان به آن شخصیت اندیشمند و اسلام شناس تسلیت عرض می‌کنیم و از خداوند سبحان برای آن عزیز فقید، رحمت واسعه و علو درجات مسألت می‌نماییم.

رئیس کمیته امداد: علامه حکیمی در ارائه سیمای اسلام ناب و عدالت علوی و تشیع تلاش شایسته‌ای کرد

 رئیس کمیته امداد در پیامی درگذشت علامه محمدرضا حکیمی را تسلیت گفت.

دبیر شورای دین پژوهان کشور در پیامی درگذشت عالم و دین پژوه استاد محمدرضا حکیمی را تسلیت گفت.

استاد حسن رحیم‌پور ازغدی به مناسبت درگذشت استاد محمد رضا حکیمی در کانال تلگرامی خود نوشت: حکیمی بزرگ رفت. استاد علامه محمدرضا حکیمی، نظریه پرداز بزرگ شیعی معاصر که اصالت عقل محمدی را با شور عدالت علی(ع) درآمیخت و صلابت حسین(ع) را در عاشورای معرفتی صادق آل محمد(ص) بر سر دست گرفت و یک عمر با تک تک ضربان قلبش، فرج مهدی(عج) را انتظار کشید و درگوش یک نسل، میراث “عقلانیت، عدالت و معنویت” قرآنی را زمزمه کرد و تا آخرین نفس از کفایت معارف اهل بیت(ع) و از ضرورت عدالت بی ریا گفت و به هر آنچه گفت، عمل کرد و عابد، زاهد و مجاهد ماند.

امشب ساعتی پیش به محضر مولایش رفت. هنوز که عطر خون عاشورا در مشام ماست، بدرقه اش می کنیم تا در کربلای۱۴۰۰ به آخرین شهید کاروان توحید برسد.

در پناه خداست آن که عمری بنام خدا به حقوق خلق اندیشید. کلماتش از جنس اشک، افکارش از عنصر حکمت و غم هایش همه شیرین و پشت به دنیا و تماما رو به آخرت بود.

واژه نامه عدالتخواهی را چنان هنرمندانه غنی سازی کرد که شرر بجان اساطیر اشرافیگری افکند. محمدرضا حکیمی مصداقی از (موتوا قبل ان تموتوا ) بود، پیش از مرگ طبیعی، با مرگ حقیقی خو گرفت و این روزهای آخر در انتظار ولی عصر(عج) و فرشته مرگ در بستر احتضار نیز دائم الطهاره بود.

خدایش بپذیرد که عمری همخواب کتاب و قلم بود و در محراب تفکر، با عشق خدا و شفقت برخلق زیست.

مراسم تجهیز و خاکسپاری استاد پس از انتقال پیکر ایشان به مشهد از سوی موسسه الحیات و بازماندگان اعلام می گردد.

پیام تسلیت مرکز فرهنگی مفاخر خراسان

مرکز فرهنگی مفاخر خراسان با صدور پیامی درگذشت علامه حکیمی را تسلیت گفت.

متن پیام به شرح زیر است:

انا لله و انا الیه راجعون
استاد علامه محمد رضا حکیمی در شامگاه ۳۱ مرداد به ملکوت اعلی پیوست.
حکیمی؛ مجتهدی بزرگ،ادیبی توانا، متفکری درد آشنا و اسلام شناسی فرزانه بود که عمری را با عدالتخواهی و دردمندی گذراند. وی همواره در آستان قرآن و روایات اهل بیت علیهم السلام به تأمل و تفکر نشسته بود و در همین زمینه آثار فاخر و ماندگاری از خود برجای گذاشت.

ایشان شیفته معارف قرآنی بود و با بهرمندی از اساتید بزرگ معارفی خراسان و با عزت نفس و کرامت انسانی مثال زدنی زیست و تا پایان عمر بابرکت خود چنین ماند و هرگز بنده این و آن و ظواهر زندگی نگردید.

ساده زیستی،عدالت طلبی و دردمندی در آثار وی موج می زند. قیام جاودانه،کلام جاودانه، پیام جاودانه،فاطمیات،امواج غدیر،منهای فقر، جامعه سازی قرآنی و…. همچنین مجموعه گرانسنگ الحیاه گویای این حقیقت است.

عروج این عالم عامل و سالک واصل را به پیشگاه امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف حوزه های علمیه و مراکز دانشگاهی تسلیت عرض می کنیم.

تسلیت استاد احمد عابدینی درپی درگذشت علامه حکیمی

به نام خداوند حيات دهنده و ميراننده رحلت دانشمند ذو «الحياة» و عدالتخواه استاد محمد رضا حكيمي رضوان الله تعالي عليه را بر جامعه علمي فرهنگي كه همه به نوعي فرزندان اوييم تسليت عرض نموده و از همه فرزندان معنوي او مي‌خواهم كه علاوه بر نثار نمودن حمد و سه قل هو الله براي علو درجات آن دانشمند فرزانه، هر يك يك بار قرآن را براي يافتن و دقت در آيات عدل و قسط بخوانيم و با وضع و روز خود مقايسه كنيم تا ببينيم بعد از 43 سال از انقلاب 57 اكنون كجا ايستاده‌ايم.آيا بويي از عدالت به مشام كسي مي‌رسد؟ شايد فهم و درك موقعيت براي برون رفت از مشكلات مفيد واقع شود و همه به اين نكته توجه كنيم كه بايد فرهنگمان بالارود و فرهنگ جامعه را بالا بريم تا پس از آگاهي براي قسط بپا خيزيم. «ليقوم الناس بالقسط». با جهل و با احساسات نمي‌توان به عدالت رسيد. به همين دليل رسولان الهي با كتاب آمدند تا آگاهي دهند. از خداوند مهربان علوّ درجات آن عالم عدالت‌خواه و ادامه يافتن راهش را خواستارم.

تسلیت استاد حسنعلی خزائلی درپی درگذشت استاد محمدرضا حکیمی

استاد حسنعلی خزائلی در پیامی درگذشت استاد محمدرضا حکیمی را تسلیت گفت.

متن پیام به شرح زیر است:

بسمه تعالی
انالله واناالیه راجعون
رحلت نویسنده متعهد واندیشمند فرهیخته استاد آقای محمدرضاحکیمی
تمامی شیفتگان علم و فرهنگ اسلامی رامتاثر ساخت استادحکیمی خراسانی متولد۱۳۱۴در۱۲سالگی به فراگیری علوم اسلامی پرداخت وباپیمودن مدارج علمی درمحضر اساتید بزرگی مثل ایات :شیخ هاشم قزوینی ،شیخ مجتبی قزوینی وشیخ رحمت اله فشارکی اصفهانی به خاطرروحیات شخصی واحساس وظیفه دینی و اجتماعی به نویسندگی وتدریس پرداختند.

برخی از گفتنی های درس آموز دررابطه با استاد نمونه محمد رضا حکیمی باشناخت قریب ۵۰ ساله ای که با ایشان دارم ؛

۱- نویسنده متعهدی که دربرابر مشکلات فرهنگی وچالش های موجود اجتماعی و کارهای علمی جامانده احساس تکلیف می کردند.۲-پرچم دارمیدان قلم فرسایی درزمینه های مختلف

۳- استاد دردمند ودغدغه مندی که درمسایل فرهنگی و دینی واجتماعی با بیان کاستی ها وکمبودها داروی شفابخش را درنوشته های خود ارائه می کردند.

۴-فریادگر پرخروش که این نکات در درجای جای کتاب های اومثل اقالیم قبله وغیره بچشم می خورد.

۵‌ -از زی طلبگی وسلک روحانیت خارج نشد وکتاب ارزشمند هویت صنفی روحانیت را برای همین تدوین کردند.

۶-هرچند درزمان انقلاب اسلامی فعالیت سیاسی نداشتند اما نوشته های اوقبل از انقلاب درمسیر بالندگی فرهنگ انقلاب دینی به معنای صحیح کلمه منتشر می ساخت همانند ترویج از کتاب شهداالفضلیه ایت الله امینی صاحب الغدیر که درکتاب اقالیم قبله به آن اشاره کرده اند.

۷ -حیات وتلاش علمی اوپیرامون آیات و روایات با تدوین کتاب کتاب ارزشمند الحیاه ایشان در چهل عنوان باتوضیحاتی که در اول هربخش بیان کرده‌ اند.

۸-تدریس همراه با تالیف که با پیروزی انقلاب اسلامی ایران به رهبری امام خمینی ایشان از حوزه علیه قم عافل نشدند لذا مدتی به قم امدند وکتاب الحیاه راتدریس می کردند درضمن اینکه به سوالات و به مطالب دیگرمی پرداختند که جمعیت زیادی دردرس ایشان شرکت داشتند وحقیر هم دردرس ایشان شرکت می کردم منتهی این درس به خاطر مشکلات روحی وکارهای علمی ایشان ادامه نیافت .

۹-نوشته های ایشان برابرنیازهای اجتماعی وحوزوی ودانشگاهی ونسل جدید تدوین شده است هرچند برخی از نوشته های ایشان مثل مذهب تفکیک بنظر حقیر اهمیت ندارد وبی جهت فکرحوزویان رابه حاشیه های بی ثمرمی برد همانگونه که نوشته هرفردی بی اشکال نیست.

10-فردی متواضع بودکه گاهی بادعوت این بنده سراپاتقصیر به حجره اینجانب درمدرسه فیضیه می آمدند و به سوالات پاسخ می دادند وهمان جا من ازایشان سوال کردم شنیده ام مرحوم دکتر شریعتی برای اصلاح اشتباهات کتاب هایشان به شما وصیت کرده اند وایشان فرمودند بله چنین است اما من فرصت این کارراندارم.

11 -فردی زاهددر غایت زهد باکمترین امکانات زندگی می کرد.

12- باقیات الصالحات ایشان کتاب های نام برده می باشد هرچندتااخر عمر ازدواج نکردند ویک روز در درس الحیاه در قم از ایشان از علت ترک سنت رسول خدا سوال شده بود ایشان با شدت ناراحتی گفتند چرا از خصوصيات شخصی افراد سوال می کنید و اضافه کردند حضرت عیسی علی نبینا واله وعلیه السلام هم ازدواج نکردند.

اینجانب این مصیبت را به وابستگان وآشنایان وعلاقمندان این دانشمند نمونه تسلیت گفته وازپرورگادر مسئلت دارم.

خداوند ایشان را باموالیانشان محشور ودرخلدبرین جای دهد.

آیت الله قاضی زاده: استاد حكيمي در ارايه نثر روان و معيار در ميان حوزويان و ترويج استوار نويسي الگو بود

آیت الله کاظم قاضی زاده در پیامی به مناسبت درگذشت استاد سید محمدرضا حکیمی آورده است: «و من المومنين رجال صدقوا ما عاهدوا الله عليه فمنهم من قضي نحبه و منهم من ينتظر و ما بدلوا تبديلا»

علامه ذوالفنون استاد محمدرضا حكيمي دار فاني را وداع گفت و به ملكوت اعلي پيوست. او در عمر پربركتش آثار گران بهايي برجاي گذاشت. مجموعه آثارش در معرفي اسلام اجتماعي و حركت آفرين از دوران جواني و ميانسالي به جامعه عرضه شد و جايگاه خاص يافت.

وي در برجسته نمودن شخصيت هاي مصلح اجتماعي در دوران معاصر كوشا بود و در نگارش كتاب هايي در تراجم آنان كوشيد. در اوايل نهضت، با معدود ياران و شاگردان امام خميني در همراهي انقلاب كوتاهي نمي كرد و چهره اي مجاهد از خود بجا ي گذاشت و در دو عرصه علم و عمل نامور شد. حكيمي در ارايه نثر روان و معيار در ميان حوزويان و ترويج استوار نويسي نيز الگو بود. دو فعاليت عمده فكري او «عدالتخواهي» و «مكتب تفكيك» بود. در طرح عدالتخواهي جداي از كتاب ها و مقالاتي كه به اين موضوع معنون بود، مجموعه گرانسنگ الحيات را با همكاري دو برادرش تاليف كرد.

در اين مجموعه هشت جلدي (عربي) كه به فارسي نيز ترجمه شده است، نيمي به مباحث اقتصادي اسلام اختصاص دارد كه جان مايه آن بحث «عدالت» است. او معتقد بود كه جداي از حقوق واجب مشهور (زكات و خمس)، بر دولت و توانگران واجب است به ضعيفان مدد رسانند تا جامعه از ثروت افسانه اي و فقر مطلق خالي شود و عملا دو دهك اول و آخر را در حوزه اقتصاد نداشته باشد. در موضوع مكتب تفكيك پيرو مكتب ميرزا مهدي اصفهاني بود، گرچه ابداع اصطلاح مكتب تفكيك به ايشان منتسب است. حكيمي با نگاه نقادانه اي كه به رفتار حاكمان جامعه خود در سال هاي اخير داشت. انزوا را برگزيد و چندان مورد استفاده عمومي قرار نگرفت و از رسانه هاي رسمي و فراگير بدور بود، اما نفس گرم و نگاه نافذش همراهان نزديگ و شاگردان خاصش را مدد مي رساند.

خداي او را در اعلا عليين جاي دهد و با اوليايش محشور نمايد.

عاش سعيدا و مات سعيدا

پیام تسلیت جمعی از فعالان سیاسی به مناسبت درگذشت استاد حکیمی 

بسم الله الحكيم
من المؤمنين رجال صدقوا ما عاهدوا الله عليه فمنهم من قضي نحبه و منهم من ينتظر و ما بدلوا تبديلا

درگذشت عالم فرزانه و محقق ارجمند استاد محمدرضا حكيمي موجب تألم و تأثر بسيار شد. آن دانشمند متعهد كه تلاش براي برپايي جامعه و نظام عادلانه را وجهه همت خويش قرار داده بود هيچگاه از پاسداشت آزادي و آزادگي دست نشست و زندگي خود را وقف احياي دانش ديني در پرتو نگاهي معاصر كرد.

از خداي مهربان براي روح بزرگ آن سفر كرده آرامش و براي بازماندگان شكيبايي خواهانيم.

این تسلیت به امضای اردشیر امیرارجمند، قربان بهزادیان‌نژاد، علیرضا بهشتی‌ شیرازی، علیرضا حسینی‌ بهشتی، محمدرضا حسینی‌ بهشتی، ابوالفضل فاتح و فرشاد مؤمنی رسیده است.

تسلیت حجت الاسلام حائری شیرازی به مناسبت درگذشت علامه حکیمی

حجت الاسلام حائری شیرازی در یادداشتی با عنوان عالم شجاع آورده است: علامه محمدرضا حکیمی عالمی پرهیزگار که حاکمان را با صداقت و صلابت امربه معروف ونهی از منکر می نمود به نزد معبودش آرام گرفت.

در کتاب و سنت نهی از منکر نسبت به حاکمان و فرمانراوایان جایگاه ویژه ای دارد چرا که با اصلاح حکام، جامعه نیز رو به صلاح گذاشته و زمینه سعادت دنیا وآخرت مردم پدیدار می شود.

مجموعه الحیات دائرة المعارف روائی ارزشمندی است که از آن مرحوم به یادگار مانده است.

علامه محمدرضا حکیمی: حاکمیت مسئول فقر و محرومیت است
من موظفم یادآوری کنم که پیامبر ما، حاکمیت و‌ دولت را مسئول مستقیم فقر فقیران و حرمان محرومان و بی اعتقادی و‌‌‌ بی ایمانی ساقط شدگان می داند.
پیامبر (ص)فرمود: و لم یفقرهم فیکفرهم
«حاکم اسلامی نباید مردم را فقیر کند تا کافرشان سازد»….
کافی، ج ۱ص۴۰۶

دینی که عدالت در آن اصل نباشد دین نیست تا چه رسد به اسلام …

فقر با عدل تضاد دارد..

میزان تحقق یافتن جامعه اسلامی، عدم حضور فقر است درآن.
فقر با عدل تضاد دارد و عدل لازمه جدانشدنی جامعه اسلامی است.اگر در جامعه ای عدالت نباشد، آن جامعه و آن حکومت و آن نظام، اسلامی نیست..

کتاب گزارش /صفحه42

تولیت آستان قدس رضوی: دفاع معتقدانه از عدالت اسلامی از ویژگی های استاد حکیمی بود

تولیت آستان قدس رضوی با صدور پیامی درگذشت استاد محمدرضا حکیمی را تسلیت گفت و بیان داشت: تعبّد، فقاهت، عرفان قرآنی، زهد، بی‌رغبتی و بی‌اعتنایی به همه جلوه‌های حقیر مادّی، حرّیّت در گفتار و نوشتار، دفاع معتقدانه و نه سوداگرانه از عدالت اسلامی، رنجوری قلب و دل پاکش از فقر، محرومیّت و تبعیض در جامعه و دفاع از حیثیّت و کرامت انسانی از ویژگی‌های این دانشمند و حکیم با اخلاص، نوآور و دردآشنا بود.

به گزارش شفقنا، متن پیام حجت الاسلام والمسلمین احمد مروی به شرح زیر است:

باسمه تعالی

خبر تلخ و اندوه‌بار درگذشت دانشمند متعهّد و متفکّر برجسته، استاد محمدرضا حکیمی رضوان الله تعالی علیه حقیقتاً موجب تأثّر و حزن هر انسان با ایمان، منصف و عدالت‌طلب گردید.

کسب فیض الهی و معنوی در جوار بارگاه منوّر و قدسی حضرت ثامن‌الحجج علیه آلاف التحیّة والثناء، تلمّذ فعّال و پرجلوه در محضر درس فقیه بزرگ و کم‌مانند، مرحوم حضرت آیت الله العظمی سید هادی میلانی‌ اعلی الله مقامه الشریف، بهره‌گیری شایسته و بایسته از محضر پرفیض استاد عرفان قرآنی، مرحوم آیت الله آقای حاج شیخ مجتبی قزوینی قدّس الله نفسه الشریف، از وی شخصیتی ساخته بود که تعبّد، فقاهت، عرفان قرآنی، زهد، بی‌رغبتی و بی‌اعتنایی به همه جلوه‌های حقیر مادّی، حرّیّت در گفتار و نوشتار، دفاع معتقدانه و نه سوداگرانه از عدالت اسلامی، رنجوری قلب و دل پاکش از فقر، محرومیّت و تبعیض در جامعه و دفاع از حیثیّت و کرامت انسانی از ویژگی‌های این دانشمند و حکیم با اخلاص، نوآور و دردآشنا بود.

این جانب این ضایعه بزرگ را به محضر مبارک رهبر عظیم‌الشأن انقلاب اسلامی مدّظلّه العالی، برادر بزرگوارش جناب حجت‌الاسلام والمسلمین آقای محمد حکیمی و همه دوستان و علاقه‌مندان و ارادتمندان این فقید سعید، تسلیت عرض می‌کنم.

در جوار مضجع نورانی و شریف حضرت رضا سلام الله علیه رضوان و رحمت الهی را برای ایشان مسألت می‌نمایم.

دبیرکل مجمع جهانی اهل بیت(ع): جامع‌نگری، نوآوری و عدالت‌طلبی در یاد و خاطره علاقمندان استاد حکیمی خواهد ماند

دبیرکل مجمع جهانی اهل بیت(ع) در پیامی ارتحال علامه حکیمی را تسلیت گفت.

به گزارش شفقنا، در متن پیام آیت الله رمضانی آمده است:

بسم الله الرحمن الرحیم

ارتحال عالم فرزانه، ادیب وارسته، حدیث‌شناس سترگ و اندیشمند عدالتخواه، علامه محمدرضا حکیمی (طاب ثراه) موجب تأسف و تأثر گردید.

آن حکیم اسلام شناس و قرآن پژوه، عمر پربرکت خویش را صرف تحقیق و تألیف در زمینه کتاب و سنت نمود و آثار ماندگاری را برای استفاده آنان که در جستجوی «حیات طیبه» و در انتظار «خورشید مغرب» هستند به یادگار گذاشت.

ساده زیستی، جامع‌نگری، نوآوری، عدالت‌طلبی و نیز دفاع شورانگیز وی از انقلاب اسلامی و امام راحل(ره) در سال‌های مبارزه علیه رژیم ستمشاهی و پس از آن، همواره در یاد و خاطره علاقمندان ایشان خواهد ماند.

این ثلمه جبران ناپذیر را به پیشگاه امام زمان – ارواحنا له الفداء – و نیز به رهبر معظم انقلاب اسلامی – که سوگوار رفیق دیرین خویش گردیده‌اند – و به مراجع عظام تقلید، حوزه علمیه مشهد مقدس، تلامذه و علاقمندان آن عزیز و بویژه به خاندان مکرم حکیمی تسلیت عرض می‌کنم.

برای آن فقید سعید و نیز برادر تازه درگذشته ایشان مرحوم حجت‌الاسلام والمسلمین علی حکیمی، علو درجات و برای همه بازماندگان، وابستگان وشاگردان، صبر و سلوان مسألت می‌نمایم.

هادی سروش: منش اخلاقی استاد حکیمی بر تارک زندگی زیبایش جاودانه است

حجت الاسلام و المسلمین هادی سروش در نوشتاری ضمن تسلیت درگذشت علامه استاد حکیمی، بیان کرد: استاد محمدرضا حکیمی به لقاء پیوست. او صاحب «مکتب تفکیک» است و البته مکتب تفکیک او با اشکالات جدی مواجه است چرا که معرفت دینی از یک سوی به عقیده برخی عالمان؛ مقصد است و می تواند «طریق های» متفاوتی داشته باشد و یا حقیقتی است که دارای درجات بوده و همانطوری که کلام را در بر می گیرد، حکمت و عرفان نیز در مراتب بالا و الاتر در خود جای می دهد.

با اینکه در طول مطالعه آثار ایشان مانند؛ معاد جسمانی، مکتب تفکیک، مقام عقل، مطالبی در حاشیه ی این کتاب های استاد نگاشته ام، اما این تفاوت اندیشی؛ نمی تواند ما را در دو چیز از شخصیت این استاد بزرگ، به سکوت وادار کند؛

اول در دانش وسیع او و احاطه اش به روایات، که هیچ جای انکار نمی رود.

و دوم؛ منش اخلاقی و زندگی زاهدانه ی حقیقی اوست که بر تارک زندگی زیبایش، جاودانه است.

متن ذیل به قلم ایشان است که در پاسخ به دعوت او برای اهداء جائزه جشنواره فارابی نوشته و از شرکت و دریافت جائزه خودداری نمود و توضیح داد:

باسمه ‌الحکیم

اطلاع یافتم که به عنوان یکی از برگزیدگان جشنواره فارابی انتخاب شده‌ام. ضمن سپاسگزاری از اظهار لطف داوران، به استحضار می‌رساند که اینجانب در جشنواره‌ها حضور نمی‌یابد. در جشنواره اخیر نیز حضور نیافته و جایزه‌ای دریافت نکرده است.

همان‌گونه که پیش‌تر هم یادآور شده‌ام، بار دیگر تاکید می‌کنم که تا هنگامی که در جامعه ما فقر و محرومیت مرئی و نامرئی بیداد می‌کند، برگزاری چنین جشنواره‌هایی، از نظر اینجانب در اولویت نیست.

در این جشنواره از فاضلان و استادانی، به نام خدمت ۵۰ ساله به علوم انسانی تجلیل شده است. پرسش این است آیا این علوم برای ثبت در کتاب‌ها و در دنیای ذهنیت است یا برای خدمت به انسان و حفظ حقوق انسان و پاسداری از کرامت انسان است در واقعیت خارجی و عینیت؟ نصاب مقام انسان در معیشت و زندگی به منظور رشد متعالی، رسیدن به اقامه «قسط قرآنی» در حیات اقتصادی است (لیقوم الناس بالقسط) و برخوردار بودن انسان‌ها از حیثیت و کرامت و آزادی در حیات اجتماعی و سیاسی (ولقد کر منا بنی آدم).

آری، باید بکوشیم تا جامعه ما چنان نباشد که درباره‌اش بتوان گفت: «از دو مفهوم انسان و انسانیت، اولی در کوچه‌ها سرگردان است و دومی در کتاب‌ها»! محمدرضا حکیمی.

«مکتب محمدرضا حکیمی» از نگاه رسول جعفریان

حجت الاسلام و المسلمین رسول جعفریان ضمن عرض تسلیت به مناسبت درگذشت استاد محمدرضا حکیمی متن گفت وگویی را درباره آثار ایشان که در سال 1394 منتشر شده، بازنشر کرد.

به گزارش شفقنا، رسول جعفریان آورده است: جامعه شرقی بویژه بخش اسلامی آن، بحرانی عمیق دارد که برای خروج از آن و ورود به تمدنی نوین، نیاز به یک سامانه فراگیر فکری برای همه عرصه های ذهن و عین دارد، این کاری است که بسیاری از اندیشمندان معاصر ما و از جمله استاد محمدرضا حکیمی برای آن فکر و تلاش کرده اند، اما موانع به حدی زیاد و شناخت ما از وضع شرق به قدری نارسا و متدهای ما به قدری غیر علمی است که فقط توانسته ایم گام های تجربی بسیار کوچکی را برداریم. هر کدام از اندیشمندان ما در حصار داشته های پیشینی و پسینی هستند و درآمدن از آنها خود نیازمند یک معجزه است.

آقای حکیمی مانند بسیاری از متفکران معاصر ما دارای نوعی تفکر التقاطی هستند. مقصودم از این کلمه لزوما معنای منفی آن نیست، بلکه نگاهم به روند شکل گیری برخی از مکاتب در دوره های خاص است. در دوره صفوی عنوان التقاطی را به فیض کاشانی هم دادند. دلیلش آن بود که وی ملغمه ای از افکار غزالی، ملاصدرا، و برخی از اخباری های مشهور آن زمان مانند سید ماجد بحرانی و دیگران را با هم تلفیق کرده و مکتب خاصی که به گمان خودش متناسب با وضع موجد در جامعه و به اصطلاح نجات بخش بود، پدید آورد.

افراد مکتب ساز، محصول دوره هایی هستند که فشارهای فکری و مکتبی، از چند ناحیه بر آنها وارد می شود. در واقع مکتب قدیمی شکست خورده و قرار است به زعم آنان مکتب جدید از مجموعه مکاتب گذشته فراهم آید.

مکتب هایی که هر کدام جاذبه ها و نقص های خاص خود را دارند و حالا باید صورت جدیدی پیدا کنند. افرادی در مرتبه آقای حکیمی، تلاش می کنند با تلفیق این مکتب ها یا بخش هایی از آنها با یکدیگر و دادن صورتی به آن مواد، نگاه و مکتب جدیدی عرضه کنند. این افراد اندک نیستند با دست مایه های متنوع و صورت بندی های گاه خیالی یا واقعی. البته آنها معمولا یک بستر اصلی دارند که آقای حکیمی بر بستر مکتب معارفی خراسان که آن را مناسب با تلفیق های بعدی می دید قرار گرفت. شما می توانید ایشان را ادامه مرحوم روش و مکتب میرزا مهدی اصفهانی، واز آنجا پیرو روش اخباری قدیم ـ با همه تفاوتهایی که با اخباری ـ اصولی های جدید دارد و گاه بلکه اغلب باورهای کلامی شان اخباری اما فقه شان اصولی است ـ و البته محصول تاثیر گذاری ایدئولوژی های جدید در جهان و ایران دانست. البته نباید از سهم جدی آقای حکیمی در این تلفیق و تبیین گذشت، امری قابل تامل و بررسی و ریشه یابی و شخصیت فکری و نبوغ علمی ایشان است. از این دست التقاطها که خود آقای حکیمی علیه نوعی از آن شوریده، در قرن سوم و چهارم هجری فراوان بود. تلفیق اندیشه های یونانی و ایرانی با آموزه های اسلامی یا به عبارتی انطباق دین و فلسفه به گمان فارابی و پدید آمدن مکتب های بزرگی مانند ابن سینا و دیگران، به خصوص اسماعیلیه که نمونه شگفتی هستند، مثالهایی از این دست تلفیق ها و التقاط ها با صورت جدید است که منطق خاص خود را دارد و چرایی و تحلیل آن امری قابل بحث است.

شکل گیری مکتب معارف – یا مکتب تفکیک- و تبیین مختصات آن از سوی آقای حکیمی

یک تعبیری در روایات ما آمده و آن این است که از شیعیان خواسته شده معارفشان را از احادیث بگیرند و سراغ دیگران نروند. مقصود از دیگران، محدثان و رؤسای سایر مذاهب است. حتی ممکن است برخی از معتزلیان هم منظور باشد که سعی می کردند با اندیشه های عقلی، دین را تبیین کنند. البته در این باره تعبیر صریحی نداریم، اما به طور کلی، در روایات، شیعیان به سمت روایات و معارف اهل بیت سوق داده شده اند. در قرن سوم که مباحث تمدنی مطرح شد و وجوه زندگی گسترش یافت، و همین طور وقتی شبهات فکری از ناحیه اندیشه های بیرونی مطرح شد، این پرسش مطرح بود که نیازهای زندگی و اندیشه از چه راهی باید حل و فصل شود. در واقع متفکران دنبال سامان فکری جدیدی برای جامعه جدید رو به رشد و تحول بودند. برخی از این مسائل جنبه اخلاقی و اجتماعی داشت، برخی فلسفی و عقلی، و پاره ای هم مربوط به علوم طبیعی و نجوم و طب و … بود.

یک نگاه که می کوشید خود را نگاه ناب و خالص در دین بنمایاند، این بود که معارف اهل بیت، یا به عبارتی معارف دینی، همه اینها را که شامل دنیا و آخرت و علم طبیعی و پزشکی و همه چیز است، جواب می دهد. به همین دلیل حتی شیخ مفید که عقل گرا هم بود، معتقد بود ریشه همه علوم به انبیاء می رسد و آسمانی است. پاسخ گویی به یک گستره عظیم از مسائل اجتماعی و فکری و فلسفی و علمی، از ناحیه معارف دینی، ایده ای بود که مطرح شد و عنوان اخباری گری یافت. این یک سامانه فکری بود. مهم پاسخ دادن به سوالات بود و برای همین خیلی روی درستی و نادرستی تاکید نمی شد. لزومی هم نداشت. دیگران، پاسخ برخی از این مسائل را در عقل یا تجربه سایر ملل یا علوم بیرونی یا ترجمه ها و غیره جستجو می کردند.

کلیات این اندیشه که دین و معارف پاسخگوی همه نیازهای بشر است، هم در اهل سنت ـ البته جریانهای غیر معتزلی و ضد عقلی آن ـ و هم در شیعیان، جریان اخباری وجود داشت. این نگاهی است که در میان شیعیان، توسط سید مرتضی و مکتب کلامی او کنار گذاشته شد. آنها با سامانه فکری دیگری پیوستند که بسا اصل آن هم شاید ریشه در بسیاری از احادیث از نوع دیگر و افکار عقل گرایان شیعی مانند هشام بن حکم داشت. به همین دلیل حدیث، بعد از اضمحلال مکتب قم در قرن چهارم، از میان جامعه علمی شیعه به مقدار قابل توجهی بیرون رفت تا آن که در دوره صفوی دوباره ای همان سامانه فکری اخباری برای حل معضلات فکری و اجتماعی و فرهنگی جامعه صفوی مطرح شد و ین که معارف اهل بیت به همه مشکلات و مسائل جواب می دهد. یعنی عین آن احادیث نه این که قرآن یا احادیث راهنمای به سوی تفکری هستند که عقل هم جایگاهی در آن دارد، سخنی که سید مرتضی آن را می پسندید.

مرحوم مجلسی کتاب السماء و العالم هم در بحار دارد که چندین مجلد است و معارف جهان شناسی است. ایشان چندین کتاب کوچک و بزرگ با عنوان اختیارات دارد که در نجوم و حتی جغرافی است و پاسخ آنها را از روایات می خواهد. این مکتب را که ادامه بدهید، در میان شیعه، به همین جریان معارفی مشهد می رسید. اینها از اصل، شورشی علیه فلسفه و عقل گرایی به خصوص شکل متاخر صدرایی آن بود، حالا هم همین است. البته خودشان می گویند ضد عقل و استدلال نیستند، اما تاکید دارند که ضد دین شناسی یونانی زده هستند و آن را به حق نوعی التقاط می دانند. اما این عقل، فقط حق دارد در چارچوب مفاهیم موجود در روایات نظر بدهد. جریان معارفی مشهد، در کل، نوعی نگرش درون مذهبی برای رجوع به معارف اهل بیت با ایده پاسخگویی آن به همه مسائل زندگی و فکری است که البته با توجه به نفوذ مدرنیته و برخی از علوم جدید دیگر، ادعاها در باره نجوم و طب کمتر در آن مطرح می شود. هر چند در باره طب می بینید که هنوز هم اصرار روی آن هست و همین حالا هم دکان آن پر رونق است. از نظر بیرونی، جریان معارفی، در شکل سنتی آن که میرزا مهدی اصفهانی است، دنباله مقابله با نگرش فلسفی صدرایی و فیضی و دیگران در دین است که بسیار هم قوی است، اما از طرف جریان مدرن معارفی، بیش از هر چیز رها شدن از انبانی از افکار قدیمی است که باید جای خود را به افکار جدید بدهد. حالا افرادی مانند آقای حکیمی با تکیه بر روایات، این افکار جدید را مطرح کنند که نمونه اش همین کتاب الحیاة است. از یک زاویه ارزش این مطالب، برای تضعیف جریان های فکری فلسفی ـ یونانی است که به عنوان یک پارادایم استوار، کلام اسلام شیعی را در حضار خود گرفته و اینها به آن لطمه می زنند، اما به نظرم آنچنان استوار است، که با این تکانها، اتفاقی نخواهد افتاد و بیش از همه مدرنیته و افکار غربی است که بنیادهای آن نگاه و پارادایم را سست کرده است.

اما بعد از آن توضیحاتی که گذشت، حالا باید این مسأله را از نظر زمان خروج آن از ذهن به عین، در چهارچوب گفتمان «حکومت اسلامی» که دنباله «خلافت» اسلامی طرح و پس از انحلال خلافت، پدید آمد و یکی نمونه اش جمهوری اسلامی بود، دنبال کرد. وقتی غرب آمد، نظام کهن سیاسی مسلمانی، یعنی خلافت زیر سوال رفت. در این باره برخی آن را کنار گذاشتند، برخی اساسش را نگه داشتند و پیشنهاد اصلاح در آن را با درجات مختلف دادند. محافظه کارانی هم بودند که حاضر به هیچ نوع تغییری نبودند.

می بینیم که هنوز هم داعش، معضل جهان اسلام را برای رهایی از غرب، «خلافت اسلامی» می داند. بحث این بود که اگر خلافت اسلامی درست شود، یعنی شریعت اجرا شود، همه چیز حل خواهد شد و ما می توانیم عظمت دیرین را برگردانیم و دست کم قدرت رقابت با غرب پیدا کنیم. یعنی سامانه ای را طرح کردند که خودشان از گذشته می شناختند و البته معلوم نیست این شناخت هم چه قدر دقیق بود و هست. آن وقت که خلافت رفت، اخوانی ها طرح حکومت اسلامی داشتند، به خصوص مودودی که اندیشه هایش روی سید قطب اثر گذاشت.

البته همه اخوانی ها این طور فکر نمی کردند و برخی به دمکراسی غربی باور داشتند. آثار اخوانی ها در میان ما هم آمد و تاثیر گذاشت. چون ما امامت داشتیم، و معتقد به امام غایب بودیم، اوائل خیلی به حکومت و امکان آن فکر نمی کردیم، اما کم کم، حس کردیم اجرای شریعت امری است که زیر نظر فقیه ممکن است. البته دو گرایش داشتیم. برخی دنبال ولایت فقه بودند و سعی می کردند نفس شریعت را درست تبیین کنند و نتیجه بگیرند که اگر شریعت درست بدون تحریف تبیین شود دنیای اسلام اصلاح می شود. برخی دنبال ولایت فقیه بودند و معتقد بودند بدون وجود فقیه امکان تحقق حکومت اسلامی نیست.

در آموزه های شیعی، مورد دوم زمینه بیشتری داشت. کاری که آقای حکیمی در الحیاه کرد یکی از همان طرح هایی بود که در باره ارائه یک متن جامع و کامل برای فراهم کردن یک بینش درست اسلامی و فقهی که بتوان با آن به ایده آل مورد انتظار در تحقق جامعه اسلامی رسید، مطرح شد. پیش از آن قلمداران در اوائل دهه چهل جلد اول کتاب حکومت اسلامی را به سبک اخوانی منتشر کرد و جلد دوم آن اوائل انقلاب درآمد. کسان دیگری هم بودند که در این باره بحث کردند و من رسائل بیشماری را در کتاب رساله های سیاسی از دوره پهلوی در دو جلد چاپ کرده ام. ویژگی کار آقای حکیمی آن است که برای رهایی از التقاط های چپ و راست، تلاش می کرد این نظام سازی را بر اساس معارف اهل بیت یعنی همین روایات ارائه دهد. به هر حال به نظرم این کار هم در ادامه همان گفتمان «حکومت اسلامی نگاری» باید تعریف کرد که مسأله اصلی بویژه پس از تأسیس جمهوری اسلامی بود. یک مدل جالب اما کوچک چنین طرحی کتاب منشور حکومت اسلامی بود که در سال 1345 توسط جلال الدین فارسی صرفا بر اساس توضیحات و بیانیه های مجتهدان وقت نوشته شد، متنی که در پاریس و به کوشش بنی صدر با عنوان «برنامه عمل» چاپ و منتشر شد. در همین مسیر بود که الحیاة هم پدید آمد. این هم نوعی نگرش سیستمی برای بیان تکلیف تمام دوایر فکری و عملی و سیاسی حکومت بویژه اقتصاد بود. این را نمی شود از آن طرح جدا کرد.

نگرش و بازتاب های تالیف کتاب الحیاه

نوعی نگرش انقلابی بر الحیات حاکم است. یک بخش از خاستگاه نگارش این اثر، توجه به مسائل انقلاب بوده، چنان که خود نویسنده به آن اشاره کرده و شما هم در یکی از سوالات قبل آوردید. نگرش انقلابی در دهه پنجاه، برای جایگزین کردن سامانه ای فراگیر برای جامعه اسلامی، سخت متأثر از اندیشه های سوسیالیستی و عدالت خواهانه بوده است. به هر روی، گفتمان انقلابات چپ، که محور مبارزات انقلابی در چند دهه منجر به انقلاب بوده، مبارزه با سرمایه داری و در سمت و سوی انقلابی عدالت خواهانه که نوعی برابری میان مردم را ترویج می کرده، بوده است. طبیعی است که در دین، بویژه در آیات و روایات، شعارهای عدالت خواهانه، مبارزه با ظلم، نفی رباخواری سرمایه دارانه، وجود دارد، اینها روایاتی است که نویسنده آنها را به عنوان پیشانی کار خود قرار داده است. ولی بازهم اشاره خواهم کرد که حدیث غیر از فقه است. چنان که شعارهای در دین، غیر از ساختار حقوقی موجود در فقه اسلامی است.

فقه موجود ما، مبتنی بر نوعی نگاه بر اساس مالکیت خصوصی است. فراموش نکنیم همان زمان، یعنی اوایل دهه شصت که این مجلدات اقتصادی الحیاة چاپ می شد و ایشان در حسینیه صفائیه آن مطالب را تدریس می کرد، مرحوم آقای احمدی میانجی از علمای بزرگ وقت قم که در شورای عالی اقتصاد هم بود، کتابی در دو جلد تحت عنوان مالکیت خصوصی نوشت و خواست نشان بدهد اساس فقه روی مالکیت خصوصی است. این مجادله وجود داشت و خاستگاه تألیف الحیاة نگاهی بود که نه لزوما ضد مالکیت خصوصی، اما مبتنی بر نگرشی از عدالت بود که با این ساختار فقه سازگاری چندانی نداشت. من باز هم باید تأکید کنم، روایات مسأله ای است فقه مساله دیگر. این بحث در کلام هم هست.

در آنجا هم هزاران روایت کلامی داریم که در ساختار کلامی تشیع نقش چندانی ندارد. بسیاری از آنها را شیخ صدوق در وقت نگارش توحید کنار گذاشت و محو شد، چون مُشعر به جبرگرایی و تشبیه بود. در فقه هم همین طور است. در باره شعارها هم عرض کردم، این شعارهای عدالت خواهانه، خیلی مورد توجه فقیهان به عنوان معیاری مستقل از آنچه که اصول اقتصادی اسلام بوده، نبوده است. این دعوا در کتاب اقتصاد اسلامی استاد مطهری هم هست که امام ـ بر حسب آنچه شنیده ایم ـ دستور جمع آوری آن را دادند. انتقادهای آقای حکیمی هم به جمهوری اسلامی عمدتا از همین زاویه است که به دیدگاه های ایشان حتی در دوره دولتی با گرایش چپ که در سالهای جنگ بود، توجهی نشد.

مارکسیست ها بحث اقتصاد را جدی گرفتند و نگاه خاصی را رواج دادند. طبعا مسلمانان باید در باره این مساله اظهار نظر می کردند. از نظر اجتماعی هم بسیار مهم است. سابقه این مساله را باید در کتاب «اسلام و مالکیت» آقای طالقانی دنبال کرد که البته سعی کرده نگاه فقهی را به مقدار زیادی حفظ کند، و در عین حال در مقابل توده ای ها جوابهایی بدهد. به دلیل این که خیلی متاثر از آن افکار نبود، چندان مورد توجه جریانهای چپ هم قرار نگرفت. کارهای دیگری از قبیل اقتصادنا مرحوم شهید صدر و منبرهای مفصل آقای موسوی اردبیلی و همین طور مهدوی کنی در باره اقتصاد اسلامی در پیش از انقلاب تلاشی بود برای این که ضمن تاکید کلیات فقه اسلامی، به جنبه های عدالت خواهانه آن توجه داده شود و تمام هدف این بود که جلوی مارکسیست ها گرفته شود.

همان زمان بحث جامعه بی طبقه توحیدی مطرح شد که شکلی که مجاهدین طرح می کردند، دقیقا سوسیالیستی بود. همان زمان احمد طیبی شبستری، کتابی با عنوان فقر از دیدگاه اسلام نوشت که متن بسیار عجیبی بود. ایشان در آنجا تعبیر «سیستم اشتراکیت اسلام» را مطرح کرده و از آن دفاع می کند. ابوذر هم از نظر او و البته به تقلید برخی از نویسندگان مصری یک مسلمان سوسیالیست است. خوب می دانید که این فکر بعد از انقلاب در بخش تقسیم اراضی، روی تفکر شماری از افرادی که دست اندرکار این مسأله بودند و هیئت هایی که به نام هیئت هفت نفره شهرت داشت، تأثیر عمیقی داشت. اما این که گفتید اگر آقای حکیمی در سیستم اجرایی کشور قرار داشت، چنین حرفهایی را نمی زد، از دید اصحاب ایشان مانع از درستی یا نادرستی نیست، زیرا ما همیشه با این جمله روبرو هستیم که بد عمل شده و الا اصل آن خوب است! شما ببنید مهم ترین اصل اقتصادی اسلام، نفی ربا است که بر اساس تفسیری که از آن در منابع فقهی بوده، ما طی بیش از سی و پنج سال، چه مقدار در تحقق واقعی آن موفق بلکه ناموفق بوده ایم. اما هنوز هم روی این بحث تکیه می کنیم و امیدواریم که در آینده آن را محقق کنیم گرچه برخی از فقیهان تفسیرهای دیگری از آن داده اند که کم و بیش با آن آشناییم.

الحیاه در ادامه جریان حکومت اسلامی نگاری است، اما به سبک خودش. یعنی تلاش کرده است با دیدی که جریان معارفی دارد، بر اساس احادیث یک نظام جامع و سامانه فراگیر بویژه برای اقتصاد که مسأله روز بود و مارکسیستها روی آن تاکید می کردند، ارائه دهد. این هدف نویسنده در نگارش این اثر است، اما این که در عمل چه چیزی از آب درآمده و آیا بسان یک اثر فقهی ـ فتوایی است یا صرفا یک گردآوری جهت دار، مطلبی است که باید با مرور کامل کتاب و با ملاحظه مناقشاتی که میان مکتب اصولی و اخباری در امر اجتهاد هست، به آن پاسخ داد.

می دانیم که از تجمیع روایات ضمن این که نگره های راهبردی در فقه با نوعی گزینش معلوم می شود، اما تا وقتی که چهارچوبه اجتهادی ـ حقوقی نداشته باشد، امکان اجرای آنها نیست. به عبارت دیگر، دست کم چهارچوبی که در جامعه شیعی پذیرفته شده بر پایه نظریه اجتهاد و تقلید است که اخباری ها به آن باور ندارند و هیچ گاه هم نتوانسته اند در هزار سال گذشته، از فقه اجتهادی عبور کنند. نفوذ آنها غالبا و حتی با حمایت حکومت ها، همراه با حضور فقه اجتهادی در جامعه بوده است.

توجه دارید که الحیاه در روزگار ما مورد استقبال قرار نگرفت، زیرا همه روایات آن در مصادر دیگر هم هست، از نظر اجتهادی هم دارای هیچ نوع فتوایی نیست و به علاوه، نویسنده آن هم به عنوان یک مجتهد یا مرجع شناخته نمی شود که حتی از همان توضیحات مختصر فتوایی استخراج شود. بنابرین این اثر را باید نوعی اثر فکری ـ تبیینی از دین در چار چوب نگرش خاصی دانست که بستر آن مکتب معارفی با تلفیقی از باورهای جاری در جامعه ما و برگرفته از ایدئولوژی های زمانه به خصوص دهه چهل و پنجاه است. طبعا ارزش آن به عنوان یک اثر حدیثی، با نوعی انتخاب و تدوین و به این اعتبار که حکایت روزگار ما برای آیندگان خواهد بود، جالب و جذاب خواهد بود.

ربیعی: عدالتخواهی استاد حکیمی را با کاسبان واژه عدالت مقایسه کنید

سخنگوی سابق دولت در پیامی ضمن تسلیت درگذشت استاد حکیمی، تأکید کرد که باید عدالتخواهی استاد حکیمی را با پرخاشگران و کاسبانی که امروز با نام عدالت واژه‌ها را از مفهوم خود تهی می‌کنند. مقایسه کنیم، استاد حکیمی اخلاق‌مدار بود و هیچ‌کس سخن آزاردهنده‌ای از او نشنید.

به گزارش شفقنا، در متن پیام دکتر علی ربیعی آمده است:

استاد محمدرضا حکیمی هم از میان ما رفت. دهه‌های ۳۰ و ۴۰ و ۵۰ بزرگانی بودند که با افکار مختلف و برای تبیین جهان آرمانی خود، دست به نظریه‌پردازی می‌زدند.

گویا همانگونه که با جامعه‌ای مواجه شده‌ایم که تقریبا تهی از زیست آرمان‌خواهی و نظریه شده است، آرمان‌خواهان نظریه پرداز هم دیگر در حال رخت بربستن هستند. نمی‌دانم چرا دیگر در این سالها، بزرگانی سر برنمی‌آورند!

اما محمدرضا حکیمی از جنس عدالت خواهان آرمان‌گرای نظریه‌پردازی بود که با نوشتن کتاب‌هایی چون «منهای فقر»، «خورشید مغرب»، «عقل سرخ»، «الحیاه» و دهها اثر دیگر به تبیین آرمان بزرگ خود یعنی عدالت‌خواهی پرداخت.

او از جنس آنانی نبود که جیغ عدالتخواهی سر می‌دهند و قلم و گفتارشان همچون تیغ زهرآگین است. گویا نوشتن‌های بی‌تعمق و بی‌زحمت برای لایک گرفتن‌ها، برخی را بدمست می‌کند و این افراد، چقدر متفاوت هستند با آنانی که با قلم و خودکار تا پاسی از نیمه شب آرام و متین افکار خود را به رشته تحریر در می‌آوردند و فریاد عدالتخواهی آنان آرام و آرام‌بخش برای هر جامعه‌ای است.

عدالتخواهی استاد حکیمی را مقایسه کنید با پرخاشگران و کاسبانی که امروز با نام عدالت واژه‌ها را از مفهوم خود تهی می‌کنند. او اخلاق‌مدار بود و هیچ‌کس سخن آزاردهنده‌ای از او نشنید.

استاد حکیمی تنها زندگی کرد و به‌گونه‌ای زیست که هرکس از فرصت مصاحبتش بهره‌مند می‌شد او را همچون کوه علم و آرامش می‌یافت.

به جامعه روشنفکری ایران، به همه آدمهایی که در نسل‌های مختلف با آرمانهای او زیستند، اهالی فرهنگ و همه ایرانیانی که استاد اخلاق‌گرای بزرگی را از دست دادند تسلیت می‌گویم.
یادش جاودانه باد.

پیام تسلیت وزیر اطلاعات در پی درگذشت استاد حکیمی

وزیر اطلاعات در پیامی درگذشت استاد محمدرضا حکیمی را تسلیت گفت.

به گزارش شفقنا، در پیام تسلیت حجت الاسلام و المسلمین سیدمحمود علوی آمده است:

و بشرالصابرین الذین اذا اصابتهم مصیبه قالو انالله و اناالیه راجعون

ضایعه غم‌انگیز درگذشت عالم و متفکر برجسته‌ی جهان اسلام، مرحوم مغفور استاد محمدرضا حکیمی (قدس الله نفسه) موجب تألم و تأثری عمیق گردید.

یقیناً فقدان آن دانشمند جامع، ادیب چیره دست و اسلام شناس عدالت‌خواه و رفیق دیرین مقام معظم رهبری (مدظله العالی)، ثلمه‌ای غیرقابل جبران خواهد بود.

امید است آثار ارزشمند به جامانده از آن عارف قرآن پژوه ذخیره‌ی آخرتشان محسوب گردد.

اینجانب مصیبت وارده را خدمت خانواده‌ی سوگوار، کلیه بازماندگان، دوستداران و ارادتمندان آن فقید سعید، صمیمانه تسلیت می‌گویم و از درگاه خداوند رحمان و رحیم، برای آن راهی خلدبرین آرامشی ابدی و برای منسوبین معزّا، صبر مسئلت می‌نمایم.

رئیس دانشگاه ادیان و مذاهب درگذشت علامه حکیمی را تسلیت گفت

حجت‌الاسلام والمسلمین سید ابوالحسن نواب رئیس دانشگاه ادیان و مذاهب با صدور پیامی درگذشت علامه محمدرضا حکیمی را تسلیت گفت.

متن این پیام به شرح زیر است:

بسم الله الرحمن الرحیم

انا لله و انا الیه راجعون

از شمار دو چشم  یک تن کم / وز شمار خرد، هزاران بیش

درگذشت علامه مفضال و حدیث‌شناس بی‌مثال، استاد محمدرضا حکیمی همه جویندگان معرفت و فضیلت را به سوگ نشاند و اینجانب را که انسی دیرین با آن فخر خراسان داشتم، دوچندان عزادار نمود.

آن پویشگر معرفت و عدالت که عمری را در سادگی و بی‌آلایشی سپری کرد و هرگز از جست‌وجوی عدالت در نظر و عمل باز نماند، به الگوی ماندگاری برای پویندگان دانش و ارزش تبدیل گردید. آدمی می‌تواند معرفت‌شناسی و دین‌شناسی‌ای متفاوت با سرمشق‌های معارفیِ آن استاد داشته باشد، اما هرگز نمی‌تواند در برابر آن همه فضیلت‌گرایی، عدالت‌طلبی و حقیقت‌جویی، سرِ تعظیم فرود نیاورد.

اینجانب ضمن تسلیتِ فقدِ آن دانشور یگانه به همه صاحبان معرفت و طالبان فضیلت، از خدای بزرگ می‌خواهم که او را بر مائده کرامت خود، در کنار اهل‌بیت عصمت و طهارت علیهم‌السلام بنشاند و به شاگردان و علاقه‌مندانش توفیق تکمیل کارهای بر زمین مانده او، و به نسل نو و نوپو، شایستگی تأسی به او را عنایت فرماید.

پیام تسلیت جمعی از علما، فضلایِ حوزه های علمیه و شخصیت های فرهنگی به مناسبت درگذشت علامه حکیمی

جمعی از علما، فضلایِ حوزه های علمیه و شخصیت های فرهنگی در پیامی درگذشت علامه محمدرضا حکیمی را تسلیت گفتند.

به گزارش شفقنا، در این متن پیام تسلیت آمده است:

باسمه تعالی
«السلام علی مولانا صاحب الزمان» «عجل الله تعالی فرجه الشریف»
«اعیانهم مفقوده، وامثالهم فی القلوب موجوده»

سنت‌شناسِ پیراسته‌جانِ علوی‌اندیش،واز گرامی‌ترین و نیک‌اندیش‌ترین شیفتگان معارف قرآنی، نبوی و وَلَوی، علامه محمدرضا حکیمی به عالم دیگرپر کشید و آسمانی شد.

آن عزیز – که بی‌گمان قافله‌هایی از دل‌های دردمند با آرمان‌های بلند همراه اوست – از آغازین روزهایی که نوشت تا روزگاران پایانیِ عمرِ سرشار از اقدام و آگاهی‌اش از «معارف ناب ثقلین» گفت و موسوعه گرانسنگ «الحیاة» را نگاشت و با آن معارف آفتابگون و آموزه‌های سپیده‌گشا زندگی کرد و با سوز و گداز و داغ و دریغ از روزی که «جهشهای علوی و ولایت مداران علوی» را سرود تا روزگارانی که از «بعثت غدیر، عاشورا و مهدی» سخن گفت و دردمندان اندیشناک عدالت و آگاهی و صلاحِ جامعه را به ایستادن آگاهانه بر آستانۀ «خورشید مغرب» فراخواند، یکسر برای هدایت و راهیابی نسل‌ها در عصرها نوشت و در رسیدن به آرمان‌های والا، چهره‌های منور «مرزبانان حماسه» جاوید را نمایاند و برای انسان‌ها و انسانیت‌ها از «مرام جاودانۀ قرآنی»، «کلام جاودانۀ علوی» و «قیام جاودانۀ حسینی» و خطبه‌های بیداری‌آفرین و خورشیدسان فاطمی سخن گفت و «اعماق جلیل» آنها را در پیش دیدها گذاشت.

فقدان تأسف‌بار این عالمِ عاملِ بسیاردان، دنیاگریزِ معادباور، راست‌خویِ استوارکار و شیدا و شیفتۀ «معارف ثقلین» را به جامعۀ دانش و دانشوری و برادر بزرگوارشان تسلیت می‌گوییم و برای روح منور آن عزیز، غفران و رضوان وحشر با اولیاءالهی مسئلت می‌کنیم و برای بازماندگان صبر جمیل و اجر جزیل.
و سلام علیه یوم ولد و یوم مات و یوم یبعث حیّاً

مسعود آذربايجاني، عبد الرحيم اباذري، علی ابراهیمی، رضا استادی، محمد اسفندیاری، محسن الويری، حمید الهی دوست، عليرضا اميني، ناصر الدين انصاري، هادي انصاري، عبد الرضا ايزد پناه، محمد بركت، رضا برنجكار، سید حسین بهشتی نژاد، محسن پرويز، حميد پارسانيا، حسن پویا، محمود تقي زاده داوری، رسول جعفريان، محمد جعفري، محمد جعفري گيلاني، سید نورالدین جعفریان، محمود رضا جمشيدي، محسن جوادی، مرتضي جوادي املي، جویا جهانبخش، محمدعلی چلونگر، سيد فريد حاج سيد جوادی، عبدالله حاجی‌صادقی، ابو الفضل حافظيان، سيدمحمدرضا حسيني جلالي، محسن حيدري، سید مهدی خاموشی، عبدالحسين خسروپناه، عبدالامیر خطاط، سيد حسن رباني، محمدکاظم رحمان ستایش، حسين رحيميان، ناصر رفيعي، علی اکبر زمانی نژاد، عليرضا سبحانی، محمدتقي سبحاني، محمدرضا ستوده‌نیا، سیدمحمدحسین سجاد، سیداحمد سجادی جزی، نصرالله شاملی، حميد رضا شريعتمداري، محمود شريفي اقدم، سيدمحمدكاظم شمس، محمد حسن صافی گلپایگانی، سيدعباس صالحی، حسن طارمي راد، عبد الحسين طالعی، سیدمحمد طباطبایی یزدی، سيدمحمدكاظم طباطبايي نژاد، سیدیوسف طباطبائی‌نژاد، عباس ظهيري، احمد عابدی، مسعود عالي، سيد محمدجعفرمرتضي العاملي، ابوالقاسم علیدوست، سيد محمود علوي، سیدمهدی علی زاده موسوی، سيدعلي عماد، محمدعندليب همداني، مهدی غروی قوچانی، محمد هادی فلاح زاده، محمد حسين فلاح زاده، سيدعلي قاضي عسكر، محسن كافي، کریم کشکولی، مجتبی کلباسی، محمود لطيفي، نجف لكزايي، احمد کلباسی، احمد مبلغی، جواد محدثي، علی مختاری، رضا مختاری، عبد الهادي مسعودی، علي اكبر مسعودي خميني، حیدر مصلحی، محمد حسن مظاهری، محمد محمدی ري شهری، مسعود مكارم، سيدعلي موسوی گرمارودی، محسن مهاجرنيا، سید ابوالحسن مهدوی، محمدعلي مهدوي راد، محمدحسن مهدوی مهر، مهدي مهريزی، محمدعلي ميرزايي، حامد ناجی، احمد ناصری، هادی نجفی، احمد نجمي، سيد محمد حسين نسابه، حسن آقا نظري، علي نظري منفرد، سید محمد نقیب، علي نكونام گلپايگاني، سيد عبدالفتاح نواب، محمدجواد نورمحمدی، هاشم نيازي، مهدی نیلی‌پور، احمد واعظي، علي ورسه ای، مجید هادی‌زاده، محمدرضا يوسفي.

آیت الله علم الهدی: آمیختگی علم و عمل از ویژگی های بارز علامه حکیمی بود

نماینده ولی فقیه در خراسان رضوی آمیختگی علم و عمل در علامه حکیمی را یکی از ویژگی‌های او برشمرد و یادآور شد: در دوره‌ای اندیشه محرومیت‌زدایی و عدالت‌خواهی شکل گرفته بود که ایشان در این زمینه نیز فعالیت داشت.

به گزارش شفقنا، آیت‌الله علم‌الهدی ظهر سه‌شنبه در حاشیه مراسم تشییع و خاکسپاری مرحوم علامه حکیمی در حرم مطهر رضوی در جمع خبرنگاران، با بیان این‌که علامه محمدرضا حکیمی در دوره رژیم ستمشاهی، در عرصه جهاد و مبارزه در راه انقلاب اسلامی، یک مبارز خستگی‌ناپذیر بود، اظهار کرد: در این شخصیت بزرگ، جامعیت بالای علمی وجود داشت.

وی با بیان این‌که او استعداد، اندیشه و تفکرش را در راه ترویج کتاب و سنّت خرج می‌کرد، ادامه داد: پس از شکل‌گیری جمهوری اسلامی، علامه حکیمی با دقت و جست‌وجو در منابع اسلامی، هر آنچه از احادیث و روایات را که در مدیریت و برنامه‌ریزی اقتصادی، سیاسی و سایر حوزه‌های نظام اسلامی که اثرگذار بود را جمع آوری کرده و در دسترس مدیران نظام قرار داد.

نماینده ولی فقیه در خراسان رضوی به تألیفات مرحوم علامه حکیمی و غنای این تألیفات اشاره و خاطرنشان کرد: مجموعه کتاب ۱۲ جلدی جامع «الحیاة»، مجموعه احادیثی است که به سادگی در دسترس نبود و آن مرحوم برای جمع‌آوری این مجموعه، زحمات زیادی را به جان خرید تا به آسانی در اختیار همگان قرار بگیرد.

وی اضافه کرد: علامه حکیمی شخصیتی با عظمت داشت که با علم خود و اندیشه اسلامی، دیگران را تربیت می‌کرد.

آیت‌الله علم‌الهدی، آمیختگی علم و عمل در علامه حکیمی را یکی از ویژگی‌های او برشمرد و یادآور شد: در دوره‌ای اندیشه محرومیت‌زدایی و عدالت‌خواهی شکل گرفته بود که ایشان در این زمینه نیز فعالیت داشت.

سروش محلاتی: متفکری با دغدغه‌های استاد حکیمی کمتر داریم

آیت الله سروش محلاتی با بیان اینکه عالم و متفکر اسلامی در این دوره کم نداریم، اما متفکری با دغدغه‌هایی که استاد حکیمی داشتند، کمتر داریم، بیان کرد: حکیمی صرفاً یک متفکر نبود که در کتب سیر کند و با مفاهیم ذهنی سر و کار داشته باشد. حکیمی یک متفکر اجتماعی بود و وضع جامعه را نیز می‌دیدید و معتقد بود جامعه ما به ظاهر اسلامی است، اما ما از شاخص‌های اسلامی عملاً فاصله داریم.

به گزارش شفقنا به نقل از ایکنا، به‌مناسبت درگذشت علامه محمدرضا حکیمی، آیت الله محمد سروش‌محلاتی در درس خارج فقه خود که امروز، دوم شهریورماه برگزار شد، به تبیین ابعاد شخصیتی علامه حکیمی پرداخت که در ادامه متن آن را می‌خوانید؛

پرسش این است که استاد حکیمی در میان علما، اندیشمندان و متفکرین اسلامی، چه امتیازی داشت و از چه جهت او را شاخص و برجسته می‌دانیم؟ البته در روزهای اخیر در مورد شخصیت ایشان سخن بسیار بوده و قهراً در روزهای آینده نیز این بحث‌ها ادامه پیدا می‌کند که بسیار ارزشمند است. اما چیزی را که بنده مطرح می‌کنم، شاید به جهاتی متفاوت باشد. استاد حکیمی از نظر دروس حوزوی و آشنایی با معارف اسلامی در سه حوزه زحمت کشیده بوده و صاحب‌نظر بود؛ یکی در حوزه فقه و اصول بود که در حدود ۱۰ سال در درس خارج اساتید بزرگ مانند آیت‌الله میلانی شرکت کرده بود و در این حوزه‌ها اهل نظر شده بود. حوزه دوم، حوزه کلام بود که ایشان تبحری در مباحث کلامی هم داشتند. حوزه سوم نیز عبارت از حدیث بود. ایشان در سه حوزه اهل تحقیق و نظر بود و مباحثی را نیز به صورت مکتوب داشت.

امتیاز استاد حکیمی چیست؟

اما در هیچ یک از این سه محور به عنوان یک شخصیت تأثیرگذار در حوزه‌های علمی مطرح نبوده و نیست. نه شخصیت فقهی ایشان در طراز فقها است و نه شخصیت کلامی و حدیثی ایشان. امتیاز استاد حکیمی از این جنبه‌ها نیست و البته نه‌اینکه در این جنبه‌ها کار نکرده یا آثار ارزشمندی را به‌جا نگذاشته باشد. در همان موضوع مکتب تفکیک که اثری را نیز به همین نام تألیف کرده‌اند و این اصطلاح نیز از ابداعات ایشان است، ایشان یک مقرر قوی برای اصحاب تفکیک هستند که مدعای آنها را با شواهد مختلف که از کتاب و سنت یا نظرات اندیشمندان اسلامی می‌توان جمع‌آوری کرد، ارائه کرده‌اند. اما در این جهت ابداع و نوآوری از استاد حکیمی نیست، بلکه سخنان و نظرات اساتید خودشان را تقریر کردند که کار باارزشی است.

اما امتیاز و ویژگی منحصر به فرد این استاد در چیست؟ برداشت بنده این است که ما استاد حکیمی را نباید از نسل فقها، محدثین یا متکلمین بدانیم و ریشه‌های فکری او را نباید به این جریانات متصل کنیم، هرچند در این علوم تبحر داشتند. ایشان فرزند یک طبیعت دیگری است و فکر و ذهنش در سرزمین دیگری رشد کرده و اتفاقاً امتیاز بزرگ حکیمی هم مربوط به همین جنبه است و آن این است که باید پیشینه و نیاکان ایشان را در جریان مصلحان دینی جست‌وجو کنیم. کسانی از قبیل سیدجمال الدین اسدآبادی که دغدغه اصلاح تفکر دینی را داشتند و وضع جامعه اسلامی را می‌دیدند و در صدد اصلاح زیست مسلمانی بودند. دغدغه اصلی استاد حکیمی این موضوع بود و بنده نیز از این حیث ایشان را بزرگ می‌شمارم.

دو ایرادی که حکیمی بین مسلمین می‌دید

عالم و متفکر اسلامی در این دوره کم نداریم، اما متفکری با دغدغه‌هایی که استاد حکیمی داشتند، کمتر داریم. بنابراین این امتیاز را باید مورد تأمل قرار داد. حکیمی دو ایراد در بین مسلمین می‌دید؛ اول اینکه معتقد بود مسلمین از اندیشه ناب اسلامی فاصله گرفته‌اند. اندیشه‌های اسلامی یا فهم مسلمان‌ها، آمیخته‌ای از اسلام و غیراسلام است و عناصری از فکر غیراسلامی در میان مسلمین به‌نام اسلام شناخته شده است و باید آنها را به اسلام حقیقی برگرداند. کتابی که ایشان در دهه‌های آخر عمر وقت خود را به آن صرف کرد، یعنی الحیات با این نگاه نوشته شده که به کتاب و سنت برگردیم و ببینیم کتاب و سنت در زمینه انسان و زندگی انسان چه می‌گوید.

اما حکیمی صرفاً یک متفکر نبود که در کتب سیر کند و با مفاهیم ذهنی سر و کار داشته باشد. حکیمی یک متفکر اجتماعی هم بود و وضع جامعه را نیز می‌دیدید و معتقد بود جامعه ما به ظاهر اسلامی است، اما ما از شاخص‌های اسلامی عملاً فاصله داریم. بنابراین ایشان مباحثی را نیز در این زمینه مطرح می‌کرد که ایراد زیست مسلمانی ما در کجا است. این سیر کار علمی و اجتماعی استاد حکیمی بود. آثار ایشان را نیز باید در همین جهت فهم کرد. مثلاً یکی از موضوعاتی که مورد توجه ایشان بود و در آثار مختلف آن را مطرح کردند، مسئله روحانیت بود. خیلی‌ها در مورد روحانیت نوشته‌اند، اما معمولاً نگاه آنها از این حیث است که روحانیت نهادی است که باید از آن در برابر دشمنانی که دارد، دفاع کرد، اما نگاه حکیمی متفاوت بود. او در مورد این نهاد بحث می‌کرد، اما نگاهش اصلاحی بود و کمی‌ها و کاستی‌ها را می‌دید و برای رفع این عیوب نظر می‌داد.

نگاه اصلاح‌طلبانه به روحانیت

در ابتدای پیروزی انقلاب بود که برای ایشان یک سخنرانی با نام هویت صنفی روحانیت در حوزه گذاشتند و بعداً هم این بحث را در قالب یک کتاب مطرح کردند. اگر می‌بینید پیش از انقلاب کتابی در مورد شیخ آقابزرگ تهرانی یا کتابی در مورد سیدجمال و میرزای شیرازی می‌نویسد، به دلیل نگاه اصلاح‌طلبانه به روحانیت است. حکیمی به این نتیجه رسید که ایراد اساسی زیست مسلمانی ما مربوط به این است که آن رکن اساسی اندیشه اسلامی در میان ما غایب شده و آن رکن اساسی موضوع عدالت و مساوات است.

عدالت و مساوات آنطور که استاد حکیمی فکر می‌کند، هم در فقه ما و هم در جامعه ما غایب شده است و دغدغه او همین دغدغه عدالت بود و به این نتیجه رسید که باید به کتاب و سنت برگردیم و دین را بر اساس عدالت بفهمیم و جامعه را نیز بر اساس عدالت اداره کنیم. محصول تلاش ایشان در سال‌های عمر علمی‌شان کتاب الحیات است که با همین انگیزه و نیت تألیف شده است. بحث محوری در این کتاب موضوع عدالت است.

عدالتی که استاد حکیمی مطرح می‌کرد، عدالتی بود که از نصوص دینی استفاده می‌شود و ایشان وقت زیادی برای این گذاشت که این نصوص را از منابع مختلف استخراج کند. ما در قرن‌های گذشته محدثینی را داشتیم که نصوص مربوط به احکام فقهی را استخراج کرده‌ بودند؛ مانند کلینی در فروع کافی و محدثین بعدی تا در پایان که نوبت به مرحوم صاحب وسائل می‌رسد که در هر بابی همه روایات مربوط به یک مسئله را جمع می‌کند و در اختیار فقیه قرار می‌دهد. اما مرحوم حکیمی این کار را در نشان دادن الگوی زندگی مسلمانی کافی نمی‌دانست و به همین دلیل بود که اهتمام داشت از قرآن و سنت الگویی را برای استنباط زندگی مطابق اسلام عرضه کند.

در این جهت از آیات قرآن غفلت نکرد؛ یعنی برخلاف منابع دیگری که صرفاً جنبه حدیثی دارد، ایشان ابتدا آیات را می‌آورد و سپس به روایات می‌پردازد. ایشان روایات را تتبع کرد و سپس تبویب خوبی از این روایات در بخش‌های مختلف ارائه کرد. او صرفاً به دنبال یک هدف علمی نبود و این کار را با همان انگیزه‌های پیش‌گفته انجام داد، اما به این معنا نیست که پروژه‌ای که استاد حکیمی برای اصلاح فهم دین و زندگی دینی دنبال کرد، با موفقیت به پایان رسید. او گام‌های نخست را برداشت و ما باید بدانیم که پس از آن گام‌های دیگری باقی مانده است و کسانی که به آن آرمان و هدف توجه دارند باید گام‌های بعدی را بردارند. کار ایشان جمع‌آوری و تبویب و تدوین بود که کار سنگین و بزرگی بود. ایشان به کمک دو تن از برادرانش این کار را کرد، اما دو خلأ هنوز در این کار باقی مانده و الحیات به دو پرسش پاسخ نمی‌دهد و دو مرحله دیگر از این کار به زمین مانده است.

نقطه افتراق مسیر متفکرینی نظیر شهید مطهری از حکیمی

مرحله اول اینکه این نصوص نیازمند تحقیق و تحلیل دارد که کدام یک اعتبار دارد و کدام اعتبار ندارد و باید مشخص شود اختلاف‌هایی که در این نصوص هست، چطور باید حل شود که این کار باید انجام شود. البته ایشان در پایان فصول برداشت‌های کلی دارند، اما نسبت به تک تک این نصوص نیاز به تحقیق وجود دارد. استاد حکیمی بیشتر ایده‌پردازی می‌کرد تا نظریه‌پردازی. عدالت به عنوان یک ایده مقدس و یک آرمان عالی و والای انسانی و اسلامی مطرح است و ایشان این ایده و آرمان را زنده کرد و زنده می‌داشت، اما این ایده برای اینکه در سطح زندگی مردم تحقق پیدا کند یا در کتب فقهی وارد شود، باید از آرمان بودن تنزل کند و به صورت یک نظریه درآید که ادله‌ای دارد و راهی برای اثبات آن وجود دارد.

خلأ دوم در این مباحث اینکه، آنچه را که استاد در باب عدالت مطرح می‌کنند، با همه ارزشی که دارد، اما صرفاً در قلمرو نصوص دینی است. یعنی عدالت را به عنوان یک امر نقلی که ما تلقی از شرع می‌کنیم، مطرح می‌کند. اما آنچه ناگفته مانده مبانی عقلی عدالت است. هنر متفکرین بزرگ مانند شهید مطهری این بود که در صدد اثبات مبانی عقلی بودند.

البته که امتیاز حکیمی صرفاً به درک‌های او نیست، بلکه به درک‌های آمیخته با دردهای او است و او عالمی دردمند بود، اما آیا این درک مبتنی بر نصوص و دردی از واقعیت‌های جامعه می‌تواند ما را به ارائه راه‌حل‌های کافی برای حل مشکل تکاثر و رفع فقر و تبعیض برساند؟ آیا این روایات ناظر به مسئله امروز ما هست یا نیست و اینجا است که راه متفکرینی نظیر شهید مطهری از حکیمی جدا می‌شود. بنابراین تحلیل دوم این است که باید ببینیم این روایات چطور باید به درد امروز ما بخورد.

الحیات ریشه در اصلاح‌طلبی استاد حکیمی دارد و نه اینکه یک تحقیق علمی باشد. یک گام علمی است اما انگیزه‌ها، انگیزه‌های اصلا‌ح‌گرایانه است و امتیاز شخصیتی این بزرگوار هم اعتنا و توجه به همین موضوع اصلاح در فهم دینی و اصلاح در وضع اجتماعی است. بنابراین کتاب‌های ایشان همراه با ابراز و اظهار درد و تحریک برای این است که باید کاری انجام داد.

محسن اسماعیلی: علامه حکیمی دیدبان هوشیار شریعت و دادبان بیدار عدالت بود

محسن اسماعیلی در مطلبی نوشت: خبر ارتحال دانشمند فرزانه حضرت استاد محمد رضا حکیمی قدس الله نفسه الزکیه به واقع دردناک و تاسف برانگیز بود.

او از نسل دانشمندان فرزانه ای بود که تا آخر بر عهد خویش با خدا و خلق خدا ایستاد؛ از سویی دیدبان هوشیار و آموزگاری امین برای شریعت بود و از سوی دیگر، دادبان بیدار و فریادگری استوار برای عدالت. توحید و عدالت را خلاصه همه آموزه های وحیانی می دانست، و به همین سبب همواره درد دین و مردم را داشت. او جهادی عظیم در تبیین صریح معارف الهی از خود نشان داد که از میان آنها موسوعه عظیم القدر «الحیات» برای ابد بر تارک کارنامه وی خواهد درخشید.

علامه حکیمی از سلسله «بیدارگران اقالیم قبله» بود و به چیزی جز «جامعه سازی قرآنی» بر مبنای «عقلانیّت جعفری» نمی اندیشید، دغدغه «150 سال تلاش خونین» شیعیان و رهبران فکری آنها را داشت، از «دانش مسلمین» می گفت و از «سپیده باوران» ی بود که در تب انتظار طلوع «خورشید مغرب» می سوخت و دل به «تفسیر آفتاب» بسته بود. جان مایه «کلام جاودانه» او چیزی جز «پیام جاودانه» کتاب و سنت نبود و «مرام جاودانه» او راهنمای عملی برای سلوک « از زندگی تا ابدیت» به شمار می رود.

اندیشه روشن، بیان نافذ و قلم شگفت انگیز او در این آثار و دیگر آثار وی کم نظیر است و چاره اندیشی های او برای دردهای روزگارش بسی آموزنده. با دلی مالامال از اندوه این فقدان زیانبار را به همه تشنگان دانش و بینش و منش انسانی تسلیت عرض می کنم و جوانان عزیز، به ویژه دانشجویان و طلاب را به انس و بهره مندی مدام از «کتب قیّمه» ای سفارش می کنم که از آن حکیم روشن ضمیر به یادگار مانده است. طُوبی لَهُ و حُسنُ مَآبٍ.

تسلیت معاون پارلمانی رئیس‌جمهور برای درگذشت علامه حکیمی

معاون رئیس‌جمهور در امور مجلس، طی پیامی درگذشت علامه محمدرضا حکیمی عالم و متفکّر برجسته را تسلیت گفت.

به گزارش شفقنا، متن این پیام به شرح زیر است:

بسم الله الرحمن الرحیم

رحلت مردان حق، از بند عالم رستن است
زین خراب‌آباد، بر محبوب خود پیوستن است

ارتحال علامه حکیمی، حکیم بلند آوازه خراسان، دوستداران معارف ناب اسلامی را غرق در اندوه و ماتم کرد. حضرت استاد حکیمی فخر اندیشه، زینت فرهنگ اسلامی و مرزبان توحید بود. حکیمی که مفسر آفتاب و مبین مبانی انقلاب اسلامی بود و عاشورا را با عقلی سرخ بازخوانی کرد.

آثار او درباره حماسه و قیام حسینی مانند «عاشورا: مظلومیتی مضاعف» بازخوانی ظریف و دقیقی از این آوردگاه بزرگ تاریخ است، آن‌چنان‌که بیان می‌داشت «باید عاشورا را، رمز وحدت اسلامی و اتحاد مسلمانان پیرامون محور قرآن قرار داد» و شگفتا که او نیز در این ایام عاشورایی به سرای باقی شتافت تا شفیع او سالار احرار جهان، حسین بن علی (ع) باشد.

در حکمت و فلسفه نادره زمان و در حدیث و قرآن کم نظیر دوران بود چنانکه به تعبیر استاد اوستا:

در گلشن کلام «حکیمی» بین
آیــات رشـکِ حکمـت یـونـان را

او ابوذروار جوینده عدالت بود و تاریخ اسلام را به ترازوی عدالت می‌سنجید.

زنده یاد حکیمی، عالمی عامل، فقیهی کامل، سالکی واصل، کاتبی خبیر، محققی روش ضمیر، مجاهدی بصیر و سخن پردازی توانا بود. دایره‌المعارف حدیثی «الحیاة» سرمایه معنوی جهان اسلام و دخیره اخروی آن دانشمند اندیشه ورز است و دیگر آثار او گنجینه‌ای گرانبها از آموزه‌های اصیل اسلامی است. تدبر و تعقل او در منابع معتبر اسلامی الگویی موفق برای جویندگان و علاقمندان علوم اسلامی است و بی تردید فقدان این مرد آزاده ثلمه‌ای برای فرهنگ ایرانی و اسلامی است.

اینجانب که خود را شاگرد و زانونشین مکتب او می‌دانم با اندوه فراوان، تسلیت می‌گویم به مقام معظم رهبری که او را رفیق دیرین و اندیشه‌ورزی نوآور و اسلام‌شناسی عدالت خواه خواند.

تسلیت به جهان اسلام که فقدان محققی بزرگ و متفکر، چون او ثلمه‌ای جبران ناپذیر است.

تسلیت به جامعه علمی و فرهنگی و بلکه به زبان فارسی که سخن پردازی خلاق، شاعری حاذق و نویسنده‌ای صاحب سبک را از دست داد؛ و تسلیت به خاندان مکرم حکیمی و بازماندگان او که سوگوار سوگ سترگی هستند.

خداوند روح بلند آن مرد آزاده را با بهترین بندگان خدا و اولیاء الله محشور فرماید و ما را در صیانت از میراث گرانقدر آن مجاهد عرصه تفکر و اندیشه موفق بدارد.

زندگینامه علامه محمدرضا حکیمی

وی متولد ۱۴ فروردین ۱۳۱۴ شمسی (۱۳۵۴ قمری) در مشهد است. پدرش عبدالوهاب، که از یزد به مشهد مهاجرت کرده بود، از معتمدین و محترمین بازار مشهد بود.

حکیمی در سال ۱۳۲۰ تحصیلاتش را آغاز کرد. در سال ۱۳۲۶ وارد حوزه علمیه خراسان شد و تا ۲۰ سال از عمر خود را در این حوزه به تحصیل دروس مقدمات و سطح، خارج، فلسفه، ادبیات عرب، نجوم، تقویم گذراند.

محمد تقی ادیب نیشابوری، شیخ مجتبی قزوینی خراسانی، سید محمدهادی میلانی، احمد مدرس یزدی، اسماعیل نجومیان، حاج سید ابوالحسن حافظیان و حاجی‌خان مخیری از مهمترین اساتید وی بودند.

او علوم غریبه، رمل و اوفاق را نزد ابوالحسن حافظیان و شیخ مجتبی قزوینی آموخت.

حکیمی اجازه اجتهاد را از آقا بزرگ تهرانی در سال ۱۳۴۸ شمسی دریافت کرد.

محمدرضا حکیمی در سال ۱۳۱۴ش در مشهد به دنیا آمد. او در دوازده سالگی تحصیلات حوزوی را از مدرسه نواب مشهد آغاز کرد و در طول دوران تحصیل از اساتیدی چون ادیب نیشابوری دوم، میرزا احمد مدرس، مجتبی قزوینی (درس‌های فلسفی و الهیاتی)، هاشم قزوینی، سید محمدهادی میلانی (خارج فقه و اصول)، آقابزرگ تهرانی، غلامحسین محامی بادکوبه‌ای، علی‌اکبر الهیان و اسماعیل نجومیان استفاده کرد. در سال ۱۳۸۰ق از آقابزرگ تهرانی اجازه نقل روایت گرفت. حکیمی هم‌چنین مقداری از علوم غریبه را نزد سید ابوالحسن حافظیان مشهدی(درگذشته ۱۳۶۰ش) و برخی دیگر از استادان آموخت.

به نوشته اکبر ثبوت، با آنکه در دهه چهل شمسی عالمان مشهد مردم را به مراجع نجف ارجاع می‌دادند، حکیمی هوادار آیت‌الله خمینی بود و تلاش کرد که استادش مجتبی قزوینی را با خود همراه کند. در نتیجه قزوینی با همراهی عده‌ای دیگر از علمای دینی مشهد به قم رفته و با آیت‌الله خمینی دیدار کردند. حکیمی به خاطر فعالیت‌ها و سخنانش در جلسات تحت فشار دستگاه‌های امنیتی حکومت پهلوی قرار گرفته بود. حکیمی در مشهد جلساتی با نام الغدیر دایر کرده بود و درباره کتاب الغدیر گفتگو و سخنرانی برگزار می‌کرد.

حکیمی در خرداد سال ۱۳۴۵ش از خراسان به تهران رفت او با مرتضی مطهری و محمدتقی جعفری دوستی داشت. وی با علی شریعتی نیز از مشهد و در کانون حقایق اسلامی آشنا شده و با او ارتباط گسترده‌ای داشت. شریعتی در نامه‌ای به حکیمی وصیت کرده و اجازه تصحیح آثارش را داده بود.

تصویر محمدرضا حکیمی بر تمبر یادگاری چهره‌های ماندگار

حکیمی نویسندگی را از جوانی آغاز کرد و قدیمی‌ترین متن منتشر شده او مقاله‌ای است درباره غدیر که در ۱۳۴۰ش در نامه آستان قدس منتشر شد. [۱۵] محمد اسفندیاری، نویسنده و پژوهشگر تاریخ اسلام، حکیمی را نویسنده‌ای صاحب سبک و یکی از بیست نویسنده برتر در نثر فارسی می‌داند.

او هم‌چنین به دو زبان فارسی و عربی شعر می‌گوید [و در طول سال‌های ۱۳۳۳ تا ۱۳۴۵ش که در مشهد بود در انجمن‌های ادبی مشهد به‌ویژه انجمن فردوسی شرکت می‌کرد. او نخستین قصیده عربی خود را در ۱۹ سالگی برای استادش ادیب‌ نیشابوری دوم سرود. قصیده‌ای که حکیمی در ۲۵ سالگی و در استقبال از یکی از قصائد ابن سینا سروده بود مورد تمجید علامه حائری سمنانی و بدیع الزمان فروزانفر قرار گرفت. بخشی از شعرهای حکیمی در کتابی با نام «ساحل خورشید» منتشر شده است.

در سال‌های ۱۳۸۴ش و ۱۴۰۰ش دو تمبر یادگاری پستی با تصویر او منتشر شده است.

حکیمی چون می‌خواست مبارزه کند، هیچ‌گاه ازدواج نکرد. وی با آنکه در حوزه علمیه تحصیل کرده است و مدتی طولانی نیز لباس رسمی روحانیان را می‌پوشید، ولی پس از چندی دیگر این لباس را بر تن نمی‌کرد. حکیمی در ۳۱ مرداد ۱۴۰۰ شمسی به علت ابتلا به بیماری کرونا درگذشت.

آثار

علامه حکیمی نویسنده‌ای پر کار است. از او بیش از ۵۰ کتاب منتشر شده است. هم‌چنین او بر بیش از ۳۰ کتاب‌ مقدمه نوشته و برای ۳۷ کتاب یادنامه نیز مقاله نوشته است. آثار محمدرضا حکیمی را در پنج گروه دسته‌بندی کرده‌اند؛ نخست آثاری که درباره مکتب تفکیک هستند، دوم آثاری که با هدف تبویب و تبیین روایات اهل بیت نگاشته شده‌اند، آثاری که شناساننده آموزه‌های فردی و اجتماعی اسلام هستند، چهارم آثاری که با محوریت زندگی عالمان دین تدوین شده‌اند و بالاخره کتاب‌هایی که مجموعه مقالات متفرقه حکیمی را خود جا داده‌اند. برخی از آثار او عبارتند از:

الحیاة مجموعه‌ای حدیثی که با همراهی دو تن از برادرانش آن را نگاشته است.

خورشید مغرب

امام در عینیت جامعه

الهیات الهی و الهیات بشری (در دو جلد)

حماسه غدیر

مکتب تفکیک

بیدارگران اقالیم قبله

عقلانیت جعفری

پیکر استاد محمدرضا حکیمی در حرم مطهر امام رضا (ع) به خاک سپرده شد

مراسم تشییع و خاکسپاری پیکر استاد محمدرضا حکیمی، با رعایت پروتکل های بهداشتی در حرم مطهر امام رضا (ع) برگزار شد.

به گزارش شفقنا، مراسم تشییع استاد حکیمی، صبح امروز در بارگاه منور ثامن الائمه(ع) حضرت علی بن موسی الرضا(ع) از بست نواب صفوی با رعایت شیوه نامه های بهداشتی شروع  و پس از نماز توسط آیت الله سید جعفر سیدان، در رواق دارالحجه و در همسایگی برادر کوچک خود به خاک سپرده شد.

آیت الله سید احمد علم الهدی، نماینده ولی فقیه در استان، حجت الاسلام و المسلمین احمد مروی، تولیت آستان قدس رضوی، جمعی از علما و اساتید، مسئولان و اقشار مردم در این مراسم حضور داشتند‌.