شفقنا – دعای روز هشتم ماه مبارک رمضان به شرح زیر است:
بسم الله الرحمن الرحیم
«اللهمّ ارْزُقنی فیهِ رحْمَهَ الأیتامِ و إطْعامِ الطّعامِ و إفْشاءِ السّلامِ و صُحْبَهِ الکِرامِ بِطَوْلِکَ یا ملجأ الآمِلین»
«خدایا در این ماه، مهرورزی به ایتام، و خوراندن طعام، و آشکار کردن سلام، و همنشینی با اهل کرامت را نصیبم فرما، به عطایت ای پناهگاه آرزومندان.»
دعای روز هشتم ماه رمضان چنین آغاز می شود:
خدایا! توفیق ترحّم بر یتیمان را روزیم کن.
در این دعا کمک به یتیمان به عنوان رزق و روزی شمرده شده است و نشان می دهد که فرد روزه دار باید گذشته از عبادت های فردی و کارهای شخصی، به دنبال نیکی ها نیز باشد.
آیین اسلام با بیدار کردن حسّ مسؤولیت و نوع دوستی در انسان ها می کوشد تا جامعه ی اسلامی را به سعادت برساند. کودکان بی سرپرست به کمک و محبت و عاطفه ی دیگران نیاز دارند. کمک به این کودکان فقط در کمک های مادی خلاصه نمی شود بلکه تربیت صحیح آنان را نیز برای رسیدن به ارزش های معنوی در بر می گیرد. در این فراز از دعا به این مسأله توجه خاصی شده است. قرآن کریم نیز خوردن مال یتیم را از گناهان کبیره شمرده و فرموده است:
آنان که اموال یتیم را به ظلم می خورند، در شکمشان آتش پر می کنند و حتما وارد آتش خواهند شد.
خداوند در آیه ی ۱۷ از سوره فجر درباره ی معاشرت با یتیم می فرماید:
فَأمّا الیَتیمَ فلا تقهَر؛ هیچ گاه یتیم را با قهر و ترشرویی از خود مران
از برخورد حضرت امام علی علیه السلام با یتیمان داستان های گوناگونی نقل شده است. می گویند:
روزی علی علیه السلام در بین راه به زن فقیری برخورد که بچه های او از گرسنگی گریه می کردند. زن، بچه ها را به وسایلی مشغول می کرد تا از گریه ی آنان جلوگیری کرده باشد. علی علیه السلام پس از مشاهده ی این جریان، با شتاب رفت، یک ظرف خرما با ظرفی از آرد و مقداری روغن و برنج بر شانه ی خویش گرفت و بازگشت. «قنبر» تقاضا کرد اجازه دهند او این محموله را بردارد، ولی حضرت راضی نشد. وقتی که به خانه ی آن زن رسید، اجازه ی ورود خواست و داخل شد. مقداری از برنج ها را با روغن در دیگ ریخت و غذای مطبوعی تهیه کرد. آن گاه بچه ها را بیدار کرد و با دست خود از آن غذا به آنان داد تا سیر شدند.
سپس برای سرگرمی اطفال یتیم، دو دست و زانوهای خود را بر زمین گذاشت و صدای گوسفندان را تقلید می کرد. بچه ها نیز چنین می کردند و می خندیدند. مدتی ایشان را سرگرم نمود تا ناراحتی گذشته را فراموش کردند.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم به علی بن ابیطالب علیه السلام فرمودند:
هرکس این چهار عمل را انجام دهد، خداوند خانه ای در بهشت برای او آماده می کند: یتیمی را پناه دهد، به ضعیف و درمانده ای کمک کند، با پدر و مادر خویش مهربان باشد، و با بنده و زیردست خود به نرمی رفتار نماید.
امام صادق علیه السلام نیز درباره ی کمک به یتیمان می فرمایند:
هیچ بنده ای دست مرحمت بر سر یتیمی نمی کشد مگر این که خداوند به تعداد موهایی که از زیر دست او می گذرد، در قیامت نوری به او می بخشد.
در فراز دوّم از دعای روز هشتم آمده است:
خدایا! توفیق سیر کردن گرسنگان را روزیم کن
آنان که با روزه از خوردن غذا خودداری می کنند، بیشتر از هرکس دیگر طعم گرسنگی را می چشند و با آن همراه خواهند بود. پس شایسته است گامی بردارند و گرسنه ای را سیر کنند؛ چون اطعام فقرا و مساکین مورد عنایت پروردگار است و محبوب ترین سفره ها نیز آن سفره ای است که خورنده ی بیشتری دارد و دست های بیشتری به سوی آن دراز می شود. این عمل انسان دوستانه، اگر با قصد قربت و برای خدا انجام پذیرد اجر و ثواب زیادی به دنبال دارد.
در سیره ی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم و اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام نمونه های بسیار زیادی به چشم می خورد که این عزیزان برای رسیدگی به گرسنگان از غذای خود نیز می گذشتند و در این راه ایثار می کردند.
در این زمینه توجه شما را به داستانی از زندگی حضرت علی علیه السلام و خانواده شان جلب می کنیم: زمانی بود که امام حسن و امام حسین علیه السلام هردو بیمار بودند. پیامبر به علی علیه السلام فرمودند که برای شفای آنها نذری بکن؛ علی علیه السلام و فاطمه ی زهرا علیهاالسلام و فضه خادمه ی آنان، نذر کردند که اگر آنها شفا یافتند سه روز روزه بگیرند. چیزی نگذشت که هردو شفا یافتند، در حالی که از نظر مواد غذایی دست خالی بودند. علی علیه السلام سه مَن جو قرض کرد و به خانه آورد. فاطمه علیهاالسلام یک سوم آن را آرد کرد و نان پخت. هنگام افطار، سایلی بر در خانه آمد و گفت: «السلام ُ عَلَیکُم اهل بیت محمد! مستمندی هستم، غذایی به من بدهید. خداوند به شما از غذاهای بهشتی مرحمت کند.» آنان همگی مسکین را برخود مقدم داشتند و سهم خود را به او دادند و آن شب جز آب ننوشیدند.
روز دوّم را نیز روزه گرفتند. هنگام افطار وقتی غذا آماده شد، یتیمی بر در خانه آمد. آن روز نیز ایثار کردند وغذای خود را به او دادند. در روز سوم به هنگام غروب آفتاب اسیری به در خانه آمد. آنان این بار نیز سهم غذای خود را به او دادند.
علی بن ابیطالب علیه السلام دست امام حسن و امام حسین علیه السلام را گرفت و خدمت حضرت رسول آمد. وقتی پیامبر خود دقت کرد دید آنان از شدت گرسنگی می لرزند! فرمودند: «اینحال شما بر من بسیار گران است» سپس برخاست و همراه آنان به خانه ی فاطمه علیهاالسلام وارد شد. دیدند زهرا علیهاالسلام در محراب عبادت ایستاده، در حالیکه از شدت گرسنگی شکم او به پشتش چسبیده و چشم هایش به گودی نشسته است.
پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم بسیار غمگین شدند در همین هنگام جبرئیل نازل شد و به پیامبر تهنیت و تبریک گفت و سپس سوره «هل اتی» را بر ایشان خواند. در واقع سوره «انسان» به پاس ایثار و فداکاری این خاندان نازل شده است. در این ماه مبارک، بر افطاری دادن بسیار تأکید شده است چنان که امام موسی بن جعفر علیه السلام می فرمایند:
افطاری دادن، به برادر روزه دار بالاتر از روزه است.
امام رضا علیه السلام نیز فرموده اند:
سیر کردن گرسنگان موجب بخشیده شدن گناهان است.
امام صادق علیه السلام نیز می فرمایند:
از نشانه های ایمان، خوش خلقی و سیر کردن گرسنگان است.
در بند سوم از دعای این روز می گوییم:
خدایا! آشکار نمودن سلام را روزیم کن.
سلام، دستور اخلاقی دین و سیره ی پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله وسلم است. سلام، قلب مؤمنان را به هم نزدیکتر می کند و برکات بسیاری به دنبال دارد. سلام صد حسنه دارد، نود نُه حسنه ی آن برای سلام کننده و یک حسنه ی آن برای جواب دهنده است. سلام، نشانه ی سلامتی و تواضع است.
در بیان ویژگی های اخلاقی رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم گفته اند که هیچکس نتوانست در سلام کردن بر ایشان سبقت بگیرد.
«سلام» در مکتب اسلام آداب مخصوصی دارد. نخست، آشکار کردن سلام و جواب آن است. دوم، سلام سواره به پیاده است؛ سوم: سلام کردن کوچک به بزرگ است؛ چهارم، سلام کردن فرد به جمع است؛ پنجم، سلام ایستاده به نشسته؛ ششم، سلام به برادر دینی است؛ هفتم، صحیح ادا کردن سلام؛ به این صورت که بگوییم: سلامٌ علیکم، هشتم سلام نکردن به خاطر ثروت و مقام و نهم، مستحب بودن سلام و واجب بودن جواب آن.
خداوند در آیه ی ۸۶ سوره ی نساء، در سفارش به سلام کردن، فرموده است:
اگر کسی به شما سلام کرد، شما بهتر از او جواب دهید.
در روایت آمده است کنیزی یک دسته ریحان نزد امام حسین علیه السلام آورد و حضرت او را آزاد فرمود. برخی گفتند: یک دسته ریحان چه ارزشی دارد که او را آزاد کردید؟ حضرت فرمود: «خدا ما را چنین ادب فرموده است.» آن گاه آیه ی جواب دادن به سلام را تلاوت کرد و فرمود:
بهتر از هدیه ی او آزاد کردنش بود!
در روایت دیگری نقل است به کسی که قبل از سلام سخن را شروع کند، پاسخ ندهید. هم چنین فرموده اند:
بخیل کسی است که در سلام کردن بخل بورزد.
امام باقر علیه السلام فرمودند:
خداوند اِفشای سلام را دوست دارد.
البته در اسلام، سلام دادن به افرادِ رباخوار، فاسق و منحرف نهی شده است مگر آن که سلام به آنان وسیله ای برای آشنایی و دعوت به ترک منکر باشد.
در فراز آخر از دعای روز هشتم از خدا چنین درخواست می کنیم:
خدایا! همنشینی نیکان را روزیم گردان.
انسان به جهت سرشت اجتماعی خویش، به معاشرت و همنشینی با دوستان نیاز دارد. شایسته است انسان افراد نیکواندیش را به هم نشینی برگزیند واز مصاحبت با بَدان بپرهیزد. از معصومین علیهم السلام نقل شده که فرموده اند:
اگر کسی را می خواهید بشناسید، به دوستان و همنشینان او بنگرید که چه کسانی هستند.
همنشینی با صالحان و نیکان، نعمت بزرگی است که انسان را از ابتذال و پوچی نجات می دهد، با ارزش های متعالی آشنا می کند و سبب قرب به خدا می شود.
امروزه یکی از مسایل خطرناک برای جوانان و نوجوانان ما، مسأله ی دوستی ها و هم نشینان آنان است. فساد و فحشا، جنایت، خودکشی و لاابالی گری همه از پیامدهای بی توجهی اولیا و مربیان به دوستی های این دوره است.
درباره ی همنشین بد، امام هشتم علیه السلام خطاب به شخصی فرمود: «چرا با عَبدُالرَّحمن بنِ یَعقوب معاشرت می کنی؟» عرض کرد: «او دایی من است» حضرت فرمود: «او درباره خدا سخنان نادرستی می گوید! پس یا با او معاشرت کن و ما را واگذار و یا با ما همنشین باش و او را ترک کن» آن مرد عرض کرد: «او هرچه می خواهد بگوید، به من چه زیانی دارد وقتی از عقیده ی او تبعیت نکنم؟! حضرت فرمود: «آیا نمی ترسی از این که عذابی بر او نازل شود و تو را هم فرا گیرد؟» آیا داستان آن شخص را که خود از یاران حضرت موسی علیه السلام بود و پدرش از یاران فرعون، نشنیده ای؟ هنگامی که لشکر فرعون در کنار دریا به موسی علیه السلام و یارانش رسید، آن پسر از موسی علیه السلام جدا شد تا پدرش را نصیحت کند، در حالی که پدر به راه خود به دنبال فرعون می رفت وقتی هردو به کنار دریا رسیدند و لشکر فرعون غرق شد، آن دو نیز با هم غرق شدند! خبر به موسی علیه السلام رسید. فرمود: «او در رحمت خداست، ولی چون عذاب نازل شد از ان که نزدیک گناهکار است دفاعی نشود.»
در فرازی از دعای روز هشتم، از معاشرت با دوستان خوب و پرهیز از دوستان بد سخن گفتیم.
امام صادق علیه السلام درباره ی معاشرت با بدعت گذاران در دین چنین فرمودند:
با بدعت گذاران مصاحبت نکنید و همنشین نگردید؛ زیرا در نظر مردم یکی از آنان خواهید بود. رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرموده اند: انسان بر دین دوست خود خواهد بود.
امام باقر علیه السلام، درباره ی مصاحبت و همنشینی با افراد چنین می فرمایند:
از کسی که تو را می گریاند و اندرز می دهد، پیروی کن نه آن که تو را بخنداند و گولت زند. به زودی همه بر خدا وارد می شوید، پس آگاه باشید!
این فرمایش امام علیه السلام می تواند ملاک خوبی در شناسایی، ارزیابی و انتخاب دوست خوب باشد وگرنه هرگونه بی توجهی موجب پشیمانی در هردو جهان خواهد شد. خداوند متعال می فرماید:
در انتخاب دوست مراقب باشید، و به هرکس و به هرچیز دل نبندید وگرنه روزی خواهد آمد که در آن روز می گویید: «وای بر من،ای کاش من فلان شخص را دوست نمی گرفتم و خود را به عنوان دوست به او معرفی نمی کردم، وای کاش منزلش نمی رفتم و او هم به منزلم نمی آمد که عمرم را هدر دهد.
