شفقنا- سمانه معارف وند؛ نویسنده کتاب «با خورشید سامرا» با بیان اینکه رفتار و برخورد حاکمان پس از حضرت رضا(ع) تا امام حسن عسکری(ع) بسیار سخت و تند بوده است، گفت: از برهه های مهم زندگی مظلومانه و سراسر رنج حضرت امام حسن عسکری (ع) دوره شش ساله امامت آن حضرت بود که با دوران پر اختناق سه تن از خلفای عباسی، یعنی معتز (۲۵۴ – ۲۵۵ ه. ق) و معتمد از (۲۵۶ – ۲۶۰ ه. ق) مصادف بود. این محدودیت ها و فشار و اختناق را می توان ناشی از دو علت دانست: یکی اینکه در عصر امام عسکری (ع) شیعیان در عراق قدرتی بزرگ را تشکیل می دادند که اینان حاکمیت هیچ یک از خلفای عباسی را مشروع نمی دانستند و بر این باور بودند که امامت الهی در فرزندان على (ع) باقی است و از سویی، امام عسکری (ع) نیز تنها شخصیت ممتاز این خانواده بود، از این رو حضرت بیش از دیگران تحت نظر مأموران حکومتی قرار داشت. دوم اینکه خاندان عباسی و هواداران آنها طبق روایات و اخبار متواتر می دانستند که مهدی موعود که تمامی حکومت های خودکامه را در هم می کوبد، از نسل حضرت عسکری(ع) است. از این رو همواره مراقب بودند تا فرزند آن بزرگوار را به چنگ آورند و نابود کنند. از طرفی سران حکومت عباسی از نفوذ و موقعیت اجتماعی امام آگاه بوده و پیوسته نگران بودند، لذا آن حضرت را بسیار محدود می کردند و ایشان را مجبور می کردند که در هفته دو روز به دربار حاضر شوند.
برای حاکمان، مهم کنترل امامان بوده است
حجت الاسلام و المسلمین محمد جواد مروجی طبسی در گفت وگو با شفقنا رفتار و برخورد حاکمان از زمان امام رضا(ع) تا زمان امام حسن عسکری(ع) را برخوردی تند و سخت عنوان و اظهار کرد: حاکمان پس از حضرت رضا(ع) رفتارهایشان نسبت به امامان بسیار سخت بوده است یعنی به اصطلاح شمشیر را از رو بستند. امام محمد جواد(ع)، امام هادی(ع) و امام حسن عسکری(ع) معروف به ابن الرضا هستند، ابن الرضا بودن برای مردم مشخص بوده، ولی برای دولت ها، خیلی این مساله مفهومی نداشته بلکه آنچه مهم بوده کنترل امامان(ع) بوده است.
حضور امام حسن عسکری(ع) در زندان به دلیل اینکه حرکت جدی علیه دستگاه بنی عباس نداشته باشند
وی در مورد علت محدودیت هایی که حاکمان وقت نسبت به امام حسن عسکری(ع) داشت، گفت: امام حسن عسکری(ع) در مدت 6 سال امامتشان در سامرا که از سال 254 تا 260 بود، انواع آزار و اذیت ها را دیدند. در این 6 سال نوعاً حضرت در منزل تشریف نداشتند و غالباً در زندان بودند تا امام را از هر نظر کنترل کرده باشند. مهم ترین مساله این بود که امام حرکت جدی علیه دستگاه بنی عباس نداشته باشند چون حرکت بسیار قوی بود و برخی گفتند که علیه بنی عباس کودتایی شود و حکومتشان براندازی شود و همه اینها را زیر سر امام معصوم می دانستند لذا امام رضا را به همین دلیل کنترل کردند، امام هادی را از مدینه به سمت سامرا بردند و تحت کنترل قرار دادند و امام حسن عسکری نیز در این 6 سال در زندان بودند.
مردم حتی اجازه سلام کردن به حضرت را نداشتند
نویسنده کتاب «با خورشید سامرا» ادامه داد: حاکمان وقت فشار می آوردند که امام زمان(عج) به دنیا نیایند و امام زمان(عج) در منزل با هیچ کسی ملاقات نکنند. گاهی اوقات که امام حسن عسکری(ع) به حکم اجبار می خواستند به محل حکومت بنی عباس آن زمان بروند، از هر طرف برای حضرت نگهبان گذاشته بودند که کسی با ایشان تماس نگیرد و حتی به حضرت سلام نکند. عده ای از راه دور آمده بودند بلکه امام را ببینند و به حضرت تنها سلام کنند، حضرت پیام فرستاد که هیچ کسی به من سلام نکند، حتی اشاره ای هم به من نکند چون وقتی عبور کنم تمام شما دستگیر می شوید. شخصی با امام کار داشت و قبل ظهر وارد سامرا شد، حضرت به ایشان پیام داد که حتماً قبل از ظهر از سامرا خارج شود که اگر بعدازظهر در سامرا باشد، دستگیر می شود.
سامرا حکم پادگان داشت و حضرت رهبری از زندان شروع کردند
مروجی طبسی بیان کرد: سامرا حکم پادگان داشت و منزلی هم که امام داشتند، آن منزل دور تا دور محاصره بود و کسی نمی توانست امام را حتی در منزل ببینند. مدت زمانی امام در زندان بودند، اما اینطور نبود که حضرت از داخل زندان با کسی تماسی نداشته باشد، امام حسن عسکری(ع) رهبری را از زندان شروع کردند، برای برخی از افراد نامه می نوشتند که این نامه ها را به کسانی برسانند. حضرت نامه رسانی داشت به نام «ابو الادیان» این شخص نامه هایی که امام برای افراد و نمایندگان گروه هایی که دور تا دور بودند، می نوشت را به افراد می رساند. گاهی وقت ها نامه ها برای مناطق دور و گاهی برای مناطق نزدیک بود، به هر حال حضرت با رمز نامه می نوشتند که اگر این شخص دستگیر می شد، حاکمان هیچ چیز از محتوای نامه متوجه نشوند.
پژوهشگر و استاد حوزه علمیه به رهبری امام حسن عسکری(ع) با وجود محدودیت های بسیار اشاره و خاطرنشان کرد: یکسری از افراد باید به وسیله نامه و یکسری با حضور امام، رهبری می شدند، امام در سامرا در زندان بودند، از زندان پیام می فرستادند که امشب در فلان منزل جمع شوید، شیعیانی که در آنجا بودند با اینکه وضعیت بسیار خطرناک بود، اما در عین حال در منزلی که حضرت تعیین کرده بودند، جمع می شدند و سوالات خود را می پرسیدند و امام جواب های خود را می فرمودند. تمام راهنمایی که در آن زمان امام حسن عسکری(ع) برای شیعیان داشتند یا از داخل زندان یا در منازل پنهانی که حضرت تشریف می بردند، صورت می گرفت. حتی حضرت به نحو اعجازگونه یک سفر به گرگان ایران تشریف بردند و در جلسه ای که فرموده بودند شرکت کردند و برخی از مسایل را پاسخ دادند، بنابراین اینطور نبود که حضرت در زندان از تلاش دست کشیده باشند.
اقدامات مراقبتی حضرت به منظور آسیب نرسیدن به شیعیان
وی افزاد: امام حسن عسکری(ع) راهنمایی ها و ارشادهای خود را از داخل زندان به افراد می رساندند، به کسانی که باید خدمتی می شد، می نوشتند که به آنها خدمت کنید و خدمت رسانی می کردند، در زندان برخی آدم ها اصلاً درست و حسابی نبودند، حضرت فوراً به دوستان خود که در زندان بودند می فرمودند که در حضور این افراد مطلبی نگویید چرا که این فرد مشکوک است. قضایایی که در زندان اتفاق می افتد را به حاکم و خلیفه وقت می نوشتند و امام با این نوع احتیاط ها، مراقبت بودند شیعه آسیبی نبیند.
تأثیرگذاری بی نظری حضرت در جامعه
نویسنده کتاب «با خورشید سامرا» در مورد میزان ظرفیت پذیرش راهنمایی ها و رهبری امام حسن عسکری(ع) در جامعه آن زمان، اظهار کرد: پیام، سخن، رفتار و نگاه امام حسن عسکری(ع) چنان حساب شده بود که هر کسی به امام می رسید دوست داشت که ایشان تنها سلام کنند و حضرت یک جمله ای بگویند. زمانی عده ای حرکت کردند و خدمت امام رسیدند که ظاهرا 40 نفر بودند، وقتی امام را دیدند، چنان گریه کردند که به هق هق افتادند.
مردم به امام حسن عسکری(ع) که در محاصره و زندان بودند، بسیار میل داشتند
وضعیت امام طوری بود که هر کسی که امام را می دید، گویا خدا یک نعمت غیر مترقبه ای به او داده است. اگرچه سایر امامان مقداری آزادتر بودند، ولی مردم به امام حسن عسکری(ع) که در محاصره و زندان بودند، بسیار میل داشتند. در تشییع پیکر امام هادی(ع) چنان جمعیتی آمده بود که خیابانی در سامرا که پادگان نظامی بود، مملو از جمعیت تشییع کننده شده بود، همین مساله سبب شد زمانی که امام حسن عسکری(ع) به شهادت رسیدند، اجازه ندهند پیکر ایشان تشییع شود، حضرت را از خانه بیرون نیاوردند و در خانه خودشان غسل دادند و دفن کردند. حاکمان وقت از حضور میّت حضرت در میان مردم هم وحشت داشتند، همانطور که از امام در زمان حیات واهمه داشتند و به همین دلیل ایشان را محدود و مورد آزار و اذیت قرار می دادند، اگر امام حسن عسکری(ع) آزادانه در میان مردم حضور می یافتند، قطعاً مورد استقبال بسیاری از مردم بودند و به سخنان، راهنمایی ها و ارشادهای حضرت توجه می شد.
جذب صد در صدی مردم به سوی معصومین، حاکمان را به وحشت انداخته بود
مروجی طبسی به عملکرد حاکمان در زمان امام حسن عسکری(ع) اشاره و تصریح کرد: معنای حاکم یعنی ظالم؛ حاکم اگر اسلامی نباشد، ظالم است و بسیار ظلم می کند. ریشه حاکمان بنی امیه، بنی عباس و دیگران از ظلم است، مردم غیر از ظلم از این حاکمان چیزی ندیدند. وقتی مردم مشاهده می کردند که حاکمان نسبت به امامان معصوم بی اعتنایی و اهانت می کنند، خواه ناخواه نسبت به ظالمان روی خوشی نشان نمی دادند. لذا ظالمان و حاکمان به مردم هم روی خوشی نشان نمی دانند چون می دانستند که مردم به سوی آنها نمی آیند و به سوی معصومین جذب می شوند، این جذب صد در صدی که مردم به سوی معصومین داشتند، حاکمان را به وحشت انداخته بود و سبب می شد که پس از امام رضا(ع) تا امام حسن عسکری(ع)، امامان مورد تعرض و اذیت و آزار قرار گیرند.
وی درباره جایگاه برجسته امام در دوران خویش، گفت: تردیدی نیست که غیر معصوم، از درک همه ی ابعاد وجودی معصوم ناتوان است. از این رو باید در آغاز به عجز و ناتوانی خویش اعتراف کنیم که نمی توانیم به مقام والای امام و پدران بزرگوار وی در پیشگاه خدای متعال و نیز به مقام آن حضرت در نزد پدرانش علیهم السلام احاطه یابیم و پی ببریم. تنها می توانیم با استفاده از ظاهر روایاتی که در این خصوص وارد شده، در این باره سخن بگوییم، چرا که گفته شده : خدا بیامرزد مردی را که حد و مرز خود را بداند و پا از آن فراتر نگذارد. البته می توانیم از خلال مطالبی که دشمنان و دوستان معاصر آن حضرت در برخوردهایی که با وی داشته یا به تناسب رتبه و موقعیت های اجتماعی خود درباره اش گفته اند، تصویری هر چند ناقص ترسیم نماییم که ما را به جایگاه و منزلت معنوی و سیاسی و اجتماعی آن بزرگوار نزدیک گرداند.
نخستین کسی که معاصر آن حضرت بوده و آن گونه که باید به شخصیت او پی برد، پدر بزرگوارش امام هادی(ع) بود. وی هر چند فرزند خویش را از دیدگاه مردم نهان می کرد و برای حفظ و بقای امامت، تنها یاران خاص خود را از جایگاه و بلندای مقام آن حضرت آگاه می کرد، آن هم نه تمام حقیقت شخصیت آن بزرگوار را.
از این رو می بینیم آنگاه که «فهنکی» درباره ی جانشینی آن حضرت سؤال می کند. امام هادی فرزندش حسن(ع) را بدو معرفی می کند و می فرماید: «ابو محمد خوش قریحه ترین فرد خاندان محمد صلی الله عليه و آله بوده و استدلال و برهانش استوارتر است. او بزرگ ترین فرزند من و جانشینم می باشد و ودایع امامت و احکام آن، بدو می رسد. اگر سوالی داری از او بپرس؛ زیرا آنچه مورد نیاز است، نزد او می باشد»
خلیفه عباسی بر امام وارد شد و ملتمسانه از او خواست برایش دعا کند که بیست سال دیگر زنده بماند!
مروجی طبسی در مورد مقام برجسته امام حسن عسکری(ع) نزد خلفا نیز اظهار کرد: امام عسکری علیه السلام میان مردم به ویژه بین خلفای بنی عباس در زمان خود و وزرای آنها از مقامی بس بلند و برجسته برخوردار بود، به گونه ای که آنان فوق العاده از حضرت تجلیل و احترام به عمل می آوردند. نقل شده است: «روزی خلیفه عباسی بر امام وارد شد و ملتمسانه از او خواست برایش دعا کند که بیست سال دیگر زنده بماند» روزی که امام علیه السلام را از زندان آزاد کرد تا او شک و تردید را از امت جدش برطرف کرده و در برابر منحرفان بایستد. خلیفه به آن حضرت گفت: «دین و آیین جدت را دریاب» وی بر این اعتقاد بود که نجات دهنده و برطرف کننده شک و تردید از امت رسول خدا صلی الله عليه و آله در آن زمان، تنها امام حسن عسکری علیه السلام است.
اعتراف معتمد؛ جایگاه و مقام امام عسکری به واسطه ی ما نبوده است
روزی جعفر بن على از معتمد خواست تا رتبه ای را که برادرش حسن – در دربار دارد – پس از او به وی اعطا نماید. معتمد گفت: «بدان که جایگاه و مقام برادرت امام عسکری به واسطه ی ما نبوده، بلکه از پیشگاه خدای – عز و جل – مقرر شده بوده و ما تلاش می کردیم از مقام و منزلت آن حضرت بکاهیم، ولی خداوند چنین چیزی را نپذیرفت، بلکه در اثر تقوا و بزرگواری و علم و دانش و عبادت وی، هر روز بر مقام و منزلت او می افزود. اگر تو از دیدگاه پیروان برادرت هم سنگ او هستی، به ما نیازی نداری و اگر خصوصیاتی که در برادرت بود در تو نیست، ما نمی توانیم در حق تو کاری انجام دهیم»
امام عسکری(ع) نزد عامه مردم از عظمتی فراوان برخوردار بود
وی در مورد ارج و منزلت امام نزد مردم، بیان کرد: امام عسکری(ع) نزد عامه ی مردم از عظمتی فراوان برخوردار بود، به گونه ای که از هر سو به اشتياق دیدار آن حضرت به سوی او می شتافتند و هر روزی که سواره به دارالخلافه می رفت، جمع انبوهی از مردم به عشق و شوق دیدار امام در مسیر ایشان گرد می آمدند. شیخ طوسی از ابوعلی بن همام از خادم ابو محمد عليه السلام روایت کرده است که: «گفت: آقایم میان علویان انسانی شایسته بود و هرگز مانند او را ندیدم… وی هر دوشنبه و پنجشنبه سوار بر مرکب شده و رهسپار دارالخلافه می شد. در روز بار عام که حضرت به سمت دارالخلافه می رفت، جمعیت زیادی از مردم حضور می یافتند و مسیر آن حضرت مملو از چهار پایان و داد و فریاد می شد، به گونه ای که نه جای راه رفتن برای کسی وجود داشت و نه کسی می توانست داخل آن جمعیت شود. آنگاه که آقایم وارد می شد، همهمه و صداها فرو می نشست و بانگ چهار پایان آرام می گرفت و چهار پایان پراکنده می شدند. بدین ترتیب، راه باز می شد و نیازی نبود که امام را نگاه دارند تا چهار پایانی که در مسیر حضرت قرار داشتند به او تنه نزنند. سپس امام به جایگاهی که برای او تدارک دیده شده بود، وارد می شد و هر گاه قصد خارج شدن داشت، دربانان فریاد می زدند، مرکب ابو محمد را بیاورید، و داد و فریاد مردم و شیهه اسبان فرو می نشست و آرام می گرفت و چهارپایان پراکنده می شدند و حضرت سوار می شد و رهسپار منزل می گردید»
پژوهشگر و استاد حوزه علمیه درباره محتوای نامه هایی که امام رمزگونه و به صورت پنهانی به نمایندگان و وکلای خود می نوشتند، گفت: نوع سفارشات ارشادی و غیر ارشادی که از حضرت امام حسن عسکری(ع) رسیده در کتب مختلف موجود است از جمله کتاب «با خورشید سامرا» که بنده راجع به زندگی حضرت امام حسن عسکری(ع) به عربی نوشتم و ترجمه شده است.
دوران امام حسن عسگری، دوران وکالت بود بدین صورت که حضرت از طریق وکلا فعالیت های خود را انجام می دادند و آن هم به وسیله نامه که به دست وکلا می رسید و وکلا طبق آن به دستورات امام حسن عسکری عمل می کردند، از جمله نامه ای که امام حسن عسکری(ع) به نمایندگان خود نوشتند، نامه ای به ابراهیم بن عبده نیشابوری بود، وی وکیل حضرت در نیشابور بود و حضرت در نامه ای می نویسد هر چه اموال نزد شما جمع می شود به رازی(دیگر نماینده حضرت) بدهید تا رازی به دست ما برساند. یکی دیگر از وکلای حضرت عثمان بن سعید که به ظاهر روغن فروش بود، اما این شخص روغن فروش نبود بلکه یکی از وکلای حضرت و از جمله کسانی بوده که 50 سال در خدمت اهل بیت(ع) بوده و در بغداد زندگی می کرد. وی گاهی که نامه ای برای حضرت داشت، نامه ها را در دبه های روغن می گذاشت و خدمت امام می آورد و پاسخ آنها را می گرفت و از این طریق رابطه حضرت امام حسن عسکری(ع) با شیعیان حفظ می شد.
از دست خط امام حسن عسکری(ع) در ایران به درستی محافظت نشد
نویسنده کتاب «با خورشید سامرا» پرسشی تاریخی مطرح کرد و گفت: بنده بسیار تلاش کردم تا دست خطی از امام حسن عسکری(ع) بیابم، امام نامه هایی به مردم قم و دیگر مناطق ایران می نویسند که اصل نامه های حضرت در کتاب ها هست، اما دست خط امام در ایران موجود نیست. بنده زمانی از یکی از شخصیت های محترمی که می شناسید، در این باره سوال کردم، ایشان فرمودند که یک سطر از دست خط امام در ایران موجود نیست این در حالی است که مرحوم شیخ صدوق مطلبی را در کتاب فقهی خود نقل می کنند و می فرمایند که نامه امام اکنون در نزد من موجود است، حال پرسش بی جواب این است که نامه امام با دست خط شان کجاست؟ چرا از این نامه ها به درستی محافظت نشد؟
مردم در ایام حضرت امام حسن عسکری(ع)، مطمئن، آرام و آزاد بودند
مروجی طبسی در مورد نتایج رهبری امام حسن عسکری(ع) گفت: مردم در ایام حضرت امام حسن عسکری(ع)، مطمئن، آرام و آزاد بودند. احکام الهی درست به دستشان می رسید و همین نتیجه تلاش ها، رهبری و راهنمایی امام حسن عسکری(ع) بود. در آن زمان حضور حضرت سبب شده بود مسایل انحرافی که به وسیله حاکمان آن زمان ترویج شده بود، مشخص شود و مردم در مسیر صحیح راهنمایی و رهبری شوند.
