شفقنا- حجت الاسلام والمسلمین سید مهدی محمودی در مطلبی با عنوان «زیارت عاشورا، از آغاز تا امروز» که در اختیار شفقنا قرار داده،این گونه آورده است:
بخش چهارم: رازداری با محو عبارتهایی از زیارت عاشورا
اشاره
در زیارت عاشورا تمام فقرههای پایانی موجود بوده، اما در تعدادی از نسخهها، عمدۀ این فقرهها یا بهخصوص «اَللّهُمَّ خُصَّ أَنْتَ أَوَّلَ ظالِمٍ بِاللَّعْنِ مِنِّی…» کتابت نشده یا به شکل دیگری متفاوت با مشهور کتابت شده است. به نظر میرسد عالمان و کاتبان شیعه برای درامان بودن از خطرها و جلوگیری از فتنهها، رازداری کردهاند و بخشهایی از این زیارت _ که مشتمل بر لعن بوده است _ را کتابت نکردهاند.
صفحات تاریخ نشان میدهند که شیعیان، دوران حاکمان بنیامیه، بنیمروان و بنیعباس را با وضعی بسیار دشوار سپری کردهاند. بهخصوص زمان حاکمان ظالم بنیعباس و پس از آن تا اویلِ قرن دهم، عالمان بزرگوارِ شیعه و پیروان اهلبیت علیهمالسلام پیوسته در معرض خطر و مورد تهاجم بودهاند.
گرچــه در برهــههـــایی از تاریـــخ، با تشکیــل حکومتهــــای شیــعی یا با روی آوردن برخی حاکمان به آیین تشیع، وضع بهتری برای شیعیان ایجاد شده است، اما به شهادت تاریخ، در قرون مختلف و نیز در مناطق گستردهای، پیوسته امامیان، از تنگناها، فشارها، تحمـل زندانها و قتل و غارتها رنج کشیدهاند.
در سالهای آغازینِ قرن دهم، با تشکیل حکومت صفویان، آیین تشیعِ امامی اثناعشری، به عنوان مذهب رسمی معرفی شد. بر اساس نقشهای که «گیلوم دلیسله» جغرافیدان و کارتوگراف فرانسوی در سال ۱۷۲۴ میلادی (اواخر سلطنتِ دودمان صفوی) ترسیم کرده است، قلمرو صفویان بسیار گسترده بوده و شامل کشورهای امروزیِ زیر میشده است:
ایران، عراق، افغانستان، کویت، ازبکستان، ترکمنستان، تاجیکستان، ارمنستان و جمهوری آذربایجان و همچنین بخشهایی از کشورهای روسیه، پاکستان، ترکیه، اوکراین، قزاقستان و شبهجزیرۀ عربستان.
در زیارت عاشورا لعنهای فراوانی به ظالمان و غاصبان حقوق اهلبیت علیهمالسلام وجود دارد. شیعیان در دورههای پیشین، برای کتابتِ این زیارت در کتابهای دعا، نگهداری نسخههای مشتمل بر آن و حتی برای قرائت آن با دشواریهایی روبهرو بودهاند. گرچه در متن زیارت عاشورا که از ناحیۀ امام محمد باقر علیهالسلام تعلیم شده، تقیّه رعایت شده است، اما با وجودِ این، بهویژه پیش از دوران صفویان، برای شیعیان لازم بوده است در خصوص این زیارت رازداری کنند.
البته از زمان تشکیل حکومت صفویه، در بسیاری از مناطق، محدودیتِ شیعیان کمتر شده است. به دنبال این کاهش محدودیت، شاهد هستیم که اکثر قریب به اتفاقِ کاتبان در این دوران مصباحالمتهجد و همچنین مختصر مصباحالمتهجد را با فقرههای چهارگانه و مطابق مشهور کتابت کردهاند؛ همچنین در نسخههای قدیمی که این فقرهها را در متن نداشتهاند، جملات حذفشده را در حاشیه افزودهاند.
آثار تقیه در زیارت عاشورا
نسخههای خطی منابع زیارت عاشورا به شکل زنده و روشن نشان میدهند که فقرههای پایانی این زیارت، در قرون گذشته در معرض تقیّه بوده است. در ادامه، شکلهای متفاوت آثار تقیه در زیارت عاشورا را مورد بررسی قرار میدهیم.
رازداری با محو عبارتهایی از زیارت عاشورا
در این نوشتار، تصویرهای دو نسخۀ خطی از مصباح کبیر و مصباح صغیر ارائه میشود که در آنها عباراتی از زیارت عاشورا محو شده است. با دقت در این تصویرها و با توجه به کلمهها یا عبارتهایی که از این نسخهها محو شده، بیتردید به این نتیجه میرسیم که این محوکردن به دلیل تقیّه در وضع دشوار در قرنهای پیشین انجام شده است. اگر برای این تصرف در نسخهها، عاملهای دیگری به ذهن برسد، آنقدر دور از تصور هستند که فرهیختگان به آنها اعتنایی نمیکنند.
افزون بر اینکه محو عبارات در این نسخههای خطی نمیتواند ناشی از مقابله با نسخههای کهن باشد؛ زیرا روش کاتبان برای نشان دادن عبارت زائد این بوده است که در آغاز آن، کلمۀ «ز» و در انجام آن کلمۀ «خ» مینوشتند ولی آن را محو نمیکردند.
۱. مختصر مصباحالمتهجد، نسخۀ ابن علقمی
یکی از نسخههای بسیار کهن و معتبر که زیارت عاشورا در آن نقل شده، مصباح صغیر، نسخۀ ابن علقمی است. محمدبن علقمی از دانشمندان شیعه و از دوستان خواجه نصیرالدین طوسی قدسسره و همچنین وزیر آخرین خلیفۀ عباسی، المستعصم بالله، بوده است. این نسخه را سید أبومنصور عمیدالرؤساء کتابت کرده است. از امتیازات این نسخه، یادداشتها و حاشیههایی به خط شهید اول، شهید ثانی، و علامۀ مجلسی رحمهمالله است که در این نسخه قابلمشاهده است. نیز خط محمدبن علقمی بر این انجامۀ این نسخه نقش بسته است.
در این تصویر، در سطر پایانیِ صفحه، عبارتی محو (تراشیده) شده که به نظر میرسد این عبارت بوده است: «اَللّهُمَّ الْعَنْ أَباسُفْیانَ وَ مُعاویَةَ و یَزیدَبْنَ مُعاویَةَ …»
این تصویر، نمونهای است از تقیّه در بخشی از فقرهای که در زیارت عاشورا با «اَللّهُمَّ الْعَنْ أَباسُفْیانَ وَ مُعاویَةَ» آغاز میشود؛ بهخصوص این تقیه مربوط به نام «معاویه» که در آینده از آن سخن خواهیم گفت.
در پایین این صفحه، پس از « اَللّهُمَّ خُصَّ أَنْتَ أَوَّلَ ظالِمٍ بِاللَّعْنِ مِنِّی » حدود سه سطر از کتاب محو (تراشیده) شده است که به نظر میرسد این عبارت بوده است: «…وَابْدَأْ بِهِ أَوّلاً ثُمَّ الثانیَ و الثّالِثَ وَ الرّابِعَ وَ الْعَنْ یَزیدَ خامِساً و … وَ آلَ أَبیسُفْیانَ وَ زیادٍ وَ آلَ مَرْوانَ …»
در جای عبارت محو شده بهصورت کشیده، بهگونهای که سطر را پر کند و آثار محوِ متن را نیز ناپدید کند نوشته شده است: «ثُمَّ تَــقــولُ اَللّهُمَّ» و همچنین جای خالی پر شده است با: «صح صح»؛ یعنی: صحیح است؛ صحیح است!
در عبارت زیر که نیازی به تقیّه نبوده، محو انجام نشده است:
«اِلْعَنْ عُبَیْدَاللهِ بْنَ زیادٍ وَ ابْنَ مَرْجانَةَ وَ عُمَرَبْنَ سَعْدٍ وَ شِمْراً» و بهجای آن در ادامۀ «وَ شِمْراً» بهجای « وَ آلَ أَبیسُفْیانَ وَ زیادٍ وَ آلَ مَرْوانَ» که تقیّه در آن لازم بوده، نوشته شده است: «وَ آلَهُ وَ آلَ کُلٍّ».
نکتۀ جالب توجه دیگر این است که در حاشیه سمت چپ این نسخه چنانکه پس از مشاهدۀ اصل نسخه در کتابخانۀ مجلس آشکار شد، آثار تقیّۀ دیگری نیز وجود دارد. در آن حاشیه در زمانی پس از تقیّۀ انجامشده در متنِ کتاب نوشتهاند: « وَابْدَأْ بِهِ أَوّلاً ثُمَّ الثانیَ و الثّالِثَ وَ الرّابِعَ وَ الْعَنْ یَزیدَ خامِساً »؛ سپس در زمانی پس از آن، همین نوشتۀ در حاشیه نیز برای رعایت تقیّه تراشیده شده است؛ بنا بر این در نسخۀ ابن علقمی، دو تقیّه در دو زمان متفاوت انجام پذیرفته است!
اکنون با دقت در این نسخه میپرسیم: آیا در مورد تصرفهایی که در این نسخه انجام شده است، میتوانیم احتمال دیگری غیر از تقیّه بدهیم؟ اگر پاسخ مثبت است، آن احتمال چیست؟ آیا فرهیختگان به آن احتمال، اعتنا میکنند؟
۲. مصباحالمتهجد، نسخۀ جدیدی
این نسخه را محمودبن احمد جدیدی در سال ۱۰۹۶ کتابت کرده است.
در این نسخه، حدود دو سطر از فقرهای که در زیارت عاشورا با «اَللّهُمَّ الْعَنْ أَباسُفْیانَ وَ مُعاویَةَ» آغاز میشود، با مرکب، سیاه و محو شده است؛ این فقره مشتمل بر نام «معاویه» و مورد تقیّه بوده است.
به نظر میرسد عبارات محو شده اینچنین است:
«اَللّهُمَّ الْعَنْ أَباسُفْیانَ وَ مُعاویَةَ وَ یَزیدَ بْنَ مُعاویَةَ عَلَیْهِمْ مِنْکَ اللَّعْنَةُ أَبَدَالْآبِدینَ وَ هذا یَومٌ فَرِحَتْ بِهِ آلُ زیادٍ وَ آلُ مَروانَ بِقَتْلِهِمُ …»
نیز در سطر پیش از سطر پایانی، عبارت زیر محو شده است:
«… وَ اللَّعْنَةِ عَلَیْهِمْ …»
در حاشیۀ همین صفحه نیز همان عباراتی که در متن محو شده بود، دوباره کتابت شده و سپس برای بار دوم محو شده است. این محوکردن در حاشیه، نشان میدهد دوباره لازم شده است عبارات مشتمل بر لعن، در حاشیه نیز محو شود.
در این تصویر بخشهایی از فقرۀ پایانی زیارت عاشورا با مرکبِ سیاه محو شده است که بهخوبی نشان از تقیّه دارد.
آثار تقیّه در این نسخه و نسخههای دیگری که متعلق به قرن ۱۱ یا ۱۲ است، این مطلب را اثبات میکند که حتی در زمان حکومت صفویه یا پس از آن در تمام مناطق برای شیعیان گشایش نبوده است.
علاقهمندان به مشاهدۀ موارد بیشتر آثار محو در نسخههای خطی به کتاب «زیارت عاشورا از آغاز تا امروز» مراجعه کنند.
در همین رابطه بخوانید:
«زیارت عاشورا، از آغاز تا امروز» بخش سوم: شبهۀ وقوع تحریف در زیارت عاشورا نوشتاری از سید مهدی محمودی
«زیارت عاشورا، از آغاز تا امروز» بخش دوم: زیارت عاشورا، حدیث قدسی نوشتاری از سید مهدی محمودی
ادامه دارد …